با تکیه بر مفهوم آب مجازی می‌توان صادرات کالاهای آب‌بر را کاهش داد و به تبع آن، سطح زیر کشت چنین محصولاتی را کم کرد و حتی با اطلاع‌رسانی مناسب به جامعه، رژیم غذایی مردم را به سمت مصرف کالاهایی با نیاز آبی کمتر هدایت کرد. به این ترتیب با کاهش تقاضا برای کالاهای آب‌بر و پرمصرف از منظر آب، منابع آب کشور هم حفظ خواهد شد. مفهوم آب مجازی در ایران تاکنون بدرستی استفاده نشده است و البته درباره اثرگذاری این مفهوم در بین کارشناسان نیز اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. گروهی مفهوم آب مجازی را مفهومی قابل اتکا برای تامین‌کننده امنیت آبی نمی‌دانند، اما گروهی دیگر بر این باورند که با تکیه بر مفهوم آب مجازی علاوه بر تامین امنیت آبی، می‌توان امنیت غذایی را نیز در درازمدت تضمین کرد.

آب مجازی همان آبی است که مصرف آن چندان به چشم نمی‌آید. هر گاه صحبت از مصرف آب می‌شود، در ذهن مخاطب شیر آب منازل، استحمام، شست‌وشوی ظرف، لباس و... مجسم می‌شود. اما واقعیت این است که برای تولید تمام کالاها، اعم از کشاورزی و صنعتی، نیازمند مصرف آب هستیم. آبی که در تولید هر کالایی از ابتدا تا رسیدن به دست مصرف‌کننده نهفته است، آب مجازی نامیده می‌شود. در ایران از آنجا که بخش کشاورزی 91 درصد منابع آبی را مصرف می‌کند، نحوه تصمیم‌سازی در این بخش از اهمیت خاصی برخوردار است.

بنابراین افراد زیادی تلاش می‌کنند مفهوم آب مجازی را در تصمیم‌سازی‌های این حوزه وارد کنند. بنابر آمارهای موجود، برای تولید یک عدد سیب‌زمینی صد گرمی حدود 25 لیتر آب، برای برداشت یک عدد سیب درختی صد گرمی 70 لیتر، یک کیلوگرم خیار 200 لیتر، هندوانه یک کیلوگرمی 500 لیتر، یک کیلوگرم ذرت 760 لیتر، یک کیلوگرم گندم 1300 لیتر و یک کیلوگرم برنج حدود 3000 لیتر آب نیاز است. میزان مصرف آب برای به دست آوردن یک کیلوگرم گوشت مرغ 4000 لیتر و برای تولید یک کیلوگرم گوشت گاو 15 هزار لیتر است. یک پرس چلوکباب 4800 لیتر آب و یک ساندویچ همبرگر 250 گرمی 2400 لیتر آب مصرف می‌کند.

به همین خاطر اگر کمی در الگوی غذایی خود تغییر ایجاد کنیم، یا سیاستگذاران در تصمیم‌سازی برای تعریف الگوی کشت به مفهوم آب نهفته در تولید هر محصول توجه کنند و از عرضه بیشتر محصولات آب‌بر به جامعه خودداری کرده یا ضایعات این محصولات را کاهش دهند، حجم زیادی آب صرفه‌جویی خواهد شد. با کاهش مصرف آب، بخشی از مشکلات ناشی از اضافه برداشت و تحمیل شرایط سخت به طبیعت، کاهش خواهد یافت.

افراط و تفریط در دیدگاه‌های مدیریتی

در کشوری نظیر ایران که 75 درصد تالاب‌های آن در معرض خشک شدن قرار دارد، آب به یک مقوله مهم و حیاتی تبدیل شده است. برای مصرف هر قطره از آب ایران، باید برنامه داشته باشیم تا بتوانیم با شرایط خشک کشور سازگار شویم. برخی کارشناسان بر این باورند که با تکیه بر مفهوم آب مجازی، می‌توان به الگوی مناسب برای کشت محصولات کشاورزی به عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب کشور، دست یابیم. اما حجت میان‌آبادی، عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد در این رابطه به «جام‌جم» می‌گوید: تقریبا تمام بحث‌هایی که در بخش سیاستگذاری مطرح می‌شود، به امنیت غذایی و آبی منتج می‌شوند. در تمام کارهایی که در بعد مطالعات و سیاستگذاری در حوزه آب و غذا مطرح می‌شود، یک هدف یعنی تامین امنیت ملی را دنبال می‌کنیم.

او ادامه می‌دهد: امنیت غذایی و امنیت آبی دو رکن مهم از ارکان امنیت ملی هستند. اما فعلا در محافل دانشگاهی در زمینه این‌که آیا آب مجازی می‌تواند یک رویکرد قابل قبول در حوزه سیاستگذاری برای دستیابی به امنیت غذایی و امنیت آبی باشد یا نه، اختلاف نظر جدی وجود دارد.

آن طور که میان‌آبادی توضیح می‌دهد هنوز مشخص نیست که می‌توان‌ با استفاده از این رویکرد و مفهوم آب مجازی، امنیت آبی و غذایی را به‌طور همزمان تامین کرد یا خیر. تجربیات در ایران نشان می‌دهد که در مقوله تصمیم‌سازی برای آب، یک بار از یک طرف بام به نام خودکفایی در محصولات غذایی می‌افتیم و یک بار دیگر از آن سوی بام یعنی حفظ امنیت آبی سقوط می‌کنیم.

او تاکید می‌کند: هنر سیاستگذاری این است که دو کفه ترازوی امنیت آبی و غذایی را به یک تعادل برسانیم؛ یعنی امنیت غذایی و آبی را با همدیگر مدیریت کنیم. برخی مدیران ما زمانی دو‌آتشه طرفدار خودکفایی بودند و امروز دم از نادرست بودن این ایده می‌زنند که این رفتارها مصداق بارز و واقعی افراط و تفریط است.

آب مجازی شاخص مناسبی نیست

در این بین کارشناسانی هستند که می‌گویند بحث آب مجازی اگرچه مفهومی بسیار مهم و کاربردی است، ولی تقریبا می‌توان فهمید اجماعی در این حوزه وجود ندارد، به همین خاطر فعلا آن را به عنوان شاخص مناسب برای سیاستگذاری آب و امنیت غذایی و آبی نمی‌توان‌ در نظر گرفت. میان‌آبادی نیز با تائید این مساله ادامه می‌دهد: در بحث آب مجازی، فقط یک فاکتور سود اقتصادی در نظر گرفته می‌شود، در حالی که در مباحث امنیت غذایی و امنیت آبی مساله اقتصادی می‌تواند مساله بسیار مهمی باشد، ولی یقینا تنها مساله نیست، مسائل سیاسی، امنیتی و اجتماعی در آن نمود خیلی جدی پیدا می‌کند و بی‌توجهی به این مسائل، یک ضعف جدی در مطالعات مربوط به آب مجازی است.

میان‌آبادی تاکید می‌کند: مباحث امنیت غذایی و آبی ارتباط تنگاتنگی با امنیت ملی دارند. بنابراین در تصمیم‌سازی‌ها نباید در تله نادانسته خودکفایی بیفتیم و همواره باید تعادل را رعایت کنیم.

به اعتقاد او، ما نمی‌توانیم سیاستگذاری خود را برای دستیابی به امنیت آبی و غذایی، فقط به مفهوم آب مجازی محدود کنیم، اما این مفهوم، چراغ روشنی در سیاستگذاری مسائل آب، پیش روی ما قرار خواهد داد.

مفهوم آب مجازی امنیت غذایی را تضمین می‌کند

فهیمه بهرامی، پژوهشگر مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، مفهوم آب مجازی را یک فرمول مناسب برای تامین امنیت غذایی می‌داند.

او به «جام‌جم» می‌گوید: این مفهوم الگویی خوب و استراتژی مناسبی برای کوتاه مدت است. مفهوم آب مجازی برای کشورهای دارای بحران آب، قابل استفاده است. کشورهایی که بحران آنها مقطعی است، با جایگزینی الگوی تولید و تجارت می‌توانند تعادلی در منابع خود ایجاد کنند و فشار روی منابع آبی خود را کاهش دهند.

آن طور که بهرامی توضیح می‌دهد، در بحث امنیت غذایی وقتی بتوان الگوی تولید و تجارت را در کوتاه‌مدت به گونه‌ای طراحی کرد که فشار بر منابع آبی کاهش یابد و ازاین طریق‌ منابع بتواند به سطح پایدار اکولوژیک خود نزدیک شود، این رفتار در بلندمدت می‌تواند تامین کننده امنیت غذایی هم باشد، زیرا به این شکل پایداری منابع آب نیز تضمین می‌شود.

او ادامه می‌دهد: این استراتژی کوتاه مدت است و البته برای بلند مدت نمی‌تواند پاسخگو باشد. اگر کشوری بحران آب دارد فقط با تکیه بر مفهوم آب مجازی نمی‌تواند مشکلات خود را حل کند ولی از آن به‌عنوان ابزار کلیدی می‌تواند بهره ببرد.

پژوهشگر مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی عنوان می‌کند: توجه بیش از اندازه به مفهوم آب مجازی چه بسا می‌‎تواند به کشورهای دارای بحران آب ضربه هم بزند، زیرا این کشورها را از توجه به نواقص سیستم آب یا ارتقای کارایی‌ها و بازنگری در سیستم آبرسانی غافل می‌کند.

بنابراین می‌توان گفت آب مجازی سیگنالی برای مصرف‌کننده و تولید‌کننده است. مصرف‌کننده وقتی کالایی مصرف می‌کند، اگر بداند چقدر آب برای تولید آن استفاده شده است، الگوی مصرف خود را از این طریق اصلاح می‌کند. به تبع آن الگوی تولید هم اصلاح خواهد شد. بنابراین بحث آب مجازی به صورت غیرمستقیم می‌تواند به ما کمک کند.