فرزندخواندگی یعنی واگذاری سرپرستی کودکان تحت سرپرستی سازمان بهزیستی به خانواده‌های متقاضی که شرایط قانونی حمایت از کودکان را داشته باشند.
قانون قدیم فرزندخواندگی
بر‌اساس قوانین گذشته، فقط زن و شوهرانی می‌توانستند کودکی را به فرزندی قبول کنند که خودشان صاحب فرزند نمی‌شدند یا این‌که باید مقیم ایران می‌بودند. همچنین کودکان بی‌سرپرست فقط به فرزندخواندگی سپرده می‌شدند. در قانون قبلی تأکید فقط بر حمایت از کودکان بی‌سرپرست بود. همچنین در قانون قبل، فرزندخواندگی برای خانواده بدون فرزند بوده است. حمایت مالی از فرزند خوانده وجود نداشت. در قوانین گذشته، متقاضیان از طریق دادگاه به بهزیستی معرفی می‌شدند.
قانون جدید فرزندخواندگی
طبق قانون جدید شرایط آسان‌تر و درعین‌حال محکم‌تر از قبل شده است، به گونه‌ای که درحال حاضر دختران مجرد، خانواده‌های دارای فرزند و ایرانیان مقیم خارج نیز می‌توانند از مزایای فرزندخواندگی برخوردار باشند. قانون جدید علاوه‌بر کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست، کودکان و نوجوانان بدسرپرست را نیز شامل می‌شود. در قانون فعلی اولویت نخست برای خانواده‌های بدون فرزند، اولویت دوم برای دختران ازدواج نکرده و اولویت سوم برای خانواده‌های دارای فرزند است. در قانون جدید، حمایت مالی و بیمه و حقوق مستمری در نظر گرفته شده است. در قانون فعلی متقاضیان ابتدا به بهزیستی و در صورت احراز صلاحیت به دادگاه مراجعه می‌کنند، این روند راه برای فرزندخواندگی را کوتاه‌تر می‌کند. نکته بسیار مهم در قانون جدید فرزندخواندگی این است که برخلاف تصور عموم، دادن اموال به نام فرزندخوانده، در صورتی انجام می‌شود که قاضی تصمیم بگیرد و الزامی نیست. همچنین سن فرزندخواندگی که تا 12‌سال بود، به 16سالگی افزایش یافته است.
نحوه سرپرستی از کودکان بی‌سرپرست
زن و شوهر داوطلب فرزندخواندگی باید پس از احراز صلاحیت‌های موجود از سوی سازمان بهزیستی در نوبت انتظار قرار گرفته و پس از انتخاب و دریافت فرزند موردنظر خود حداقل یک‌سوم اموال و دارایی‌شان را در مراجع قضائی و دفترخانه‌ها به نام فرزند ثبت کنند.
کودکانی به فرزندی سپرده خواهند شد که والدین یا جد پدری آنها، شناخته‌شده نباشد. از طرف دیگر، این کودکان باید تحت سرپرستی سازمان بهزیستی قرار گرفته باشند، به عبارتی قبل از سپردن کودکان به فرزندی، این کودکان باید از طریق مراجع قضائی در اختیار سازمان بهزیستی قرار گیرند و مهمتر این‌که این کودکان باید به خانواده‌هایی سپرده شوند که قانون تعیین کرده است. یعنی کودکانی را می‌توان به‌عنوان فرزندخوانده انتخاب کرد که تمام تلاش‌ها و کوشش‌های حرفه‌ای جهت شناسایی والدین و بازگشت کودک به خانواده نتیجه‌ای نداشته باشد.
شرایط گرفتن فرزندخوانده
زن و شوهر داوطلب سرپرستی، ایرانی و مقیم ایران یا خارج باشند. زن و مرد، دارای محکومیت جزایی موثر به‌علت ارتکاب جریم عمدی و محجور نباشد. زن و مرد، دارای صلاحیت اخلاقی باشند. زن و مرد یا یکی از آنها دارای تمکن مالی باشند. زن و مرد، مبتلا به بیماری صعب‌العلاج نباشند. زن و مرد، معتاد به مواد الکلی یا موادمخدر و سایر اعتیادات مضر نباشند. مشاوره زن و مرد قبل از قبول کردن فرزند، از موارد مهمی است که پیش از تشکیل کمیته فرزندخواندگی باید درآن شرکت کنند و نتیجه جلسات در پرونده درج می‌شود.
طرح پرونده در کمیته فرزندخواندگی
اگر تصمیم کمیته مبنی بر پذیرش متقاضیان باشد، در لیست نوبت قرار می‌گیرند و درصورت فرارسیدن نوبت جهت انتخاب فرزند به شیرخوارگاه معرفی می‌شوند. درصورت انتخاب فرزند، والدین متقاضی توسط بهزیستی استان، جهت صادر شدن دوره آزمایشی (حکم سرپرستی موقت)، به دادگاه صالحه معرفی خواهند شد. پس از صادر شدن حکم سرپرستی، کودک انتخاب‌شده، طی صورت‌جلسه‌ای به والدین تحویل داده خواهد شد و مراتب به دادگاه مربوطه اعلام می‌شود. طی دوره آزمایشی 6ماهه، باید حداقل سه بازدید از طرف مددکاران اجتماعی از خانواده فرزندپذیر به عمل آید. درصورت تأیید وضع مراقبت از فرزند، توانایی خانواده و حفظ منافع فرزند، گزارش نهایی تهیه و برای صدور حکم قطعی سرپرستی به دادگاه داده می‌شود. در مورد گرفتن شناسنامه کودک با مشخصات والدین قانونی بعد از طی دوره 6ماهه آزمایشی و صدور حکم قطعی اقدام خواهد شد. به دلیل این‌که فرزندخوانده از والدین خود که او را تحت سرپرستی گرفته‌اند، ارث نمی‌برد، به منظور حفظ منافع فرزند، صلح یک‌سوم اموال والدین به فرزندخوانده از طریق دفتر خا‌نه‌های رسمی و حتی مراجع قضائی انجام می‌پذیرد‌.
افتتاح حساب پس‌انداز، بیمه آتیه یا روش‌های اطمینان‌بخش دیگری نیز می‌توانند از راهکارهایی باشند که بعد از صلح اموال انجام می‌گیرد.
شرایط دادن فرزند به دختران مجرد
دختران مجرد نیز می‌توانند سرپرستی کودکان دختر را به عهده بگیرند، زیرا مسئولان سازمان بهزیستی بر این باورند داشتن یک خانواده تک‌سرپرست بهتر از نگهداری کودکان در مراکز شبه‌خانواده است، اما هر دختر و زن مجردی نمی‌تواند کودکی را به فرزندخواندگی بگیرد.
برای نمونه چنین شخصی باید دست‌کم 30‌سال داشته باشد، از موقعیت اجتماعی و فرهنگی مناسبی برخوردار بوده و به اصول و ارزش‌های کشور پایبند باشد. همچنین دختران مجردی می‌توانند سرپرستی کودکی را به عهده بگیرند که شرایط ازدواج برای آنها بعید، سن ازدواج‌شان گذشته یا سن باروری آنها سپری شده باشد.
اگر قصد دارید با استفاده از نهاد سرپرستی هم خودتان از تنهایی درآیید و زندگی‌تان را با حضور فرزند جلا دهید و هم کودکی را برای رشد و پیشرفت یاری کنید، می‌توانید تقاضای خود را به دادگاه خانواده محل اقامت‌تان تقدیم کنید.
چه زمانی برای سرپرستی اقدام کنیم؟
اگر یادتان باشد رمضان سال‌های گذشته که سریال «خداحافظ بچه» پخش می‌شد، توجه بسیاری را که سال‌ها در آرزوی فرزند‌دار شدن بودند، به خود جلب کرد. کمترین فایده پخش این سریال این بود که مردم فهمیدند قبول سرپرستی یک کودک به این آسانی‌ها نیست.
شاید هنوز هم کسانی باشند که فکر کنند هر وقت بخواهند می‌توانند به سازمان بهزیستی بروند و دست یک بچه را بگیرند و به خانه بیاورند؛ ولی درواقع این‌طور نیست؛ علت سخت‌گیری‌ها هم رعایت مصلحت کودکی است که سرنوشتش در دست دیگران قرار می‌گیرد.
یکی از شرایط قبول سرپرستی، شرط سن زن و شوهر متقاضی است. باید پنج‌سال تمام از تاریخ ازدواج متقاضیان بگذرد و آنان در این مدت صاحب فرزندی نشده باشند و البته سن یکی از آنان حداقل ۳۰‌سال تمام باشد. محجور نبودن هیچ‌ یک از آنان و برخورداری از صلاحیت اخلاقی از دیگر شرایط ضروری سرپرستی اطفال بی‌سرپرست است.
شرایط فسخ
فرزندخواندگی پس از 18سالگی
کودک یا نوجوان تحت سرپرستی بعد از رسیدن به 18سالگی می‌تواند حکم قطعی سرپرستی را از طریق دادگاه فسخ کند و پس از ابلاغ آن به اداره ثبت‌احوال و بهزیستی کشور، ثبت‌احوال موظف است حکم صادره را در اسناد سجلی فرد و همچنین شخص یا اشخاصی که سرپرستی را به عهده داشتند، اعمال و شناسنامه را برای فرزندخوانده با مشخصات پدر و مادر واقعی و نام‌خانوادگی پدر در صورت مشخص‌بودن و در غیراین‌صورت با نام کوچک والدین فرضی و نام خانوادگی بلامعارض صادر کند.
چه کسانی می‌توانند
فرزندخوانده داشته باشند؟
متقاضیان سرپرستی همچون زن و شوهر بدون فرزند، زن و شوهری که فقط یک کودک دارند و همچنین زنان و دختران مجرد بالای 30‌سال را نیز شامل شد؛ درحالی‌که پیش از آن در قانون قبلی تنها زوجینی که پنج‌سال از زندگی مشترک‌شان گذشته و نابارور بودند، می‌توانستند کودکی را تحت سرپرستی بگیرند.
جایگزین ارث به جای ارث
در مبانی فقه شیعه و دین اسلام فرزندخوانده ارث نمی‌برد، اما قانون‌گذار برای تأمین آینده کودک روش‌های مختلفی را در قانون در نظر گرفته است که به آنها جایگزین‌های ارث گفته می‌شود؛ ازجمله تملک بخشی از اموال متقاضیان سرپرستی به نفع فرزندخوانده در یکی از دفاتر اسناد رسمی، بیمه‌کردن عمر متقاضیان سرپرستی نزد یک شرکت بیمه سهامی ایران به نفع آینده کودک و همچنین به هر نحو که دادگاه صلاح بداند با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی خانواده، سهمی برای فرزندخوانده در نظر گرفته شود که از آن جمله «جایگزین‌های ارث» هستند.
فرزندخوانده‌ها چگونه شناسنامه می‌گیرند؟
در گذشته چنانچه خانواده‌ای متقاضی سرپرستی کودکی بود، به دادگاه مراجعه کرده و سپس به بهزیستی ارجاع داده می‌شدند، اما درحال حاضر متقاضیان سرپرستی باید ابتدا به بهزیستی مراجعه کرده و بعد از تأیید بهزیستی به دادگاه صالح برای تأیید صلاحیت‌های قانونی چون عدم‌سوءسابقه، مسائل هویتی، ‌اسناد ازدواج، امور پزشکی قانونی و... مراجعه کنند. برای رعایت احوال شخصی کودک و فرد یا زوجین سرپرست، مفاد حکم سرپرستی تنها در اسناد مسکوت و محرمانه اداره ثبت احوال، ثبت و ضبط خواهد شد.
شیوه واگذاری فرزندخوانده به خارج‌نشینان
مطابق قانون جدید فرزندخواندگی، تمام افراد ایرانی که مقیم خارج یا داخل هستند نیز در صورت داشتن شرایط مندرج در قانون می‌توانند متقاضی سرپرست کودکان داخل باشند و مراحلی چون مصاحبه مددکاری، بازدید از منزل و... به علت آن‌که برای مقیمان خارج از کشور امکانپذیر نیست، از سوی سرکنسولگری ایران در خارج از کشور بررسی و تأیید می‌شود.
مراحل فرزندخواندگی
در صورتی که مدارک لازم برای فرزندخواندگی را داشته باشید، باید شخصا زن و شوهر، حضوری به سازمان بهزیستی مراجعه کنند و اگر صلاحیت لازم را داشته باشند، به دادگاه ارجاع خواهند شد. وکیل نمی‌تواند به جای هیچ فردی برای گرفتن فرزندخوانده اقدام کند، زیرا حضور زن و شوهر الزامی است.