«رقابت بر سر قفقاز»، «سیاست تبلیغات عثمانی در قفقاز و آغاز ترکی‌گرایی»، «انقلاب‌های روسیه و ایران و تاثیر آن بر مسلمانان قفقاز»، «قفقاز زیر سایه عثمانی» عناوین فصل‌های کتاب را تشکیل می‌دهد.
منطقه قفقاز پس از جنگ‌های ایران و روس ضمن عقد قراردادی به روس‌ها واگذار شد و این واگذاری باعث شد که مردم قفقاز در طول زمان دچار تحولاتی شوند؛ تحولاتی که مولف تلاش کرده با طرح پرسش‌هایی به ردیابی آن بپردازد: «کتاب درصدد است تا با پیگیری تحولات سیاسی و بین‌المللی، جریان‌های اصلی روشنفکری، احزاب، گروه‌ها و نشریه‌های جامعه مسلمان قفقاز را نشان دهد که جمهوری خلق آذربایجان (1920-1980) در چه فرآیندی به وجود آمد و از بین رفت و به این پرسش پاسخ دهد که آیا دگردیسی هویت تاریخی جامعه مسلمانان قفقاز از هویت ایرانی به هویت نوین و شکل‌گیری و هویت جدید جمهوری خلق آذربایجان یک فرایند درون‌زای اجتماعی بوده است؟ نقش سیاست‌های دولت روسیه تزاری در این تحول هویتی چه بوده است؟ مبلغین ترک‌گرایی و اسلام‌گرایی امپراتوری عثمانی چه نقشی در این دگردیسی ایفا کردند؟ و در پایان نشان دهد شکل‌گیری جمهوری آذربایجان نتیجه تحولات اجتماعی مسلمانان قفقاز جنوبی بوده و یا تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی آن‌را رقم زد؟»
نگاهی به آثاری که تا کنون درباره جمهوری خلق آذربایجان تالیف شده از فقدان اسناد ایرانی حکایت دارد و مولف تلاش کرده تا در کتابش این نقیصه را برطرف کند: «نکته مهم در این اثر تاکید نویسنده بر بررسی بخشی از اسناد وزارت امور خارجه ایران پیرامون تحولات این سه جمهوری و روایت آنها با ایران است که از این منظر بسیار ارزشمند و قابل توجه است اما به علت بررسی یکی از منابع اسنادی قابل توجه (تنها اسناد وزارت خارجه ایران) و بررسی هر سه این جمهوری‌ها نمی‌تواند تصویر کاملی را از تحولات داخلی جمهوری آذربایجان ارائه دهد. علاوه بر آنکه بیش از همه بر گزارش تحولات بر پایه همین اسناد اکتفا شده است.»
نگاه یکسویه و غفلت از نگاه ایرانی در روایت‌های چاپ شده از جمهوری خلق آذربایجان یکی از دلایل تلاش مولف در ارائه این تالیف است: «در کتاب حاضر تلاش شد تا بیش از همه روایت منابع ترکی(آذربایجانی و عثمانی) که در ایران کمتر دیده شده و تحقیقات صورت گرفته غربی سیر دخالت قدرت‌های خارجی در شکل‌دهی حوادث، تحولات و هویت نوین مسلمانان این منطقه نشان داده شود. آثار غربی و ترکی نگاشته شده پیرامون جمهوری آذربایجان ضمن نگاه یکسویه و نادیده گرفتن نقش توسعه‌طلبانه امپراتوری عثمانی از هویت ایرانی این منطقه یادی نکرده‌اند این امر نمایانگر ضرورت ارائه یک روایت ایرانی از این تحول در منطقه قفقاز است که این پژوهش تلاش می کند به آن بپردازد.»
نتیجه بررسی داستان جدایی منطقه قفقاز از ایران و تبدیل آن به جمهوری خلق آذربایجان حاکی از این است: «دولت مستعجل جمهوری خلق آذربایجان که بخش عمده عمر کوتاهش را تحت قیومیت عثمانی و سپس انگلیس گذراند، تقریبا هیچ دستاورد عملی نداشت و تنها تحت تاثیر پان‌تورانیست‌های عثمانی پایه‌گذار هویت پان‌ترکی جمهوری آذربایجان شد و نطفه دشمنی و این کشور را با همه همسایگانش(جز گرجستان) به میراث گذاشت و دورانی سرتاسر آشفتگی و آشوب و سردرگمی را از سر گذراند؛ نه مرزهای روشنی پیدا کرد و نه دولتی با سیاست ثابت و استوار بود و نه خدمات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی قابل توجهی برای مردمان تحت سرپرستی‌اش به ارمغان آورد و انها را قربانی سیاست‌های توسعه‌طلبانه و رویاپردازانه ترکان جوان و کمیته اتحاد و ترقی کرد.»
کتاب «جمهوری آن سوی ارس؛ از خیال تا واقعیت فرآیند شکل‌گیری جمهوری آذربایجان» از داوود دشتبانی در 148 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و به قیمت 12 هزار تومان از سوی نگارستان اندیشه روانه بازار کتاب شد.
نظر شما