صاحب‌خبر - دكتر سیدمسعود شاهمرادی
 شاهین‌دژ یا صائین‌قلعه یكی از نواحی قدیمی آذربایجان است. نسخ خطی و اسنادی چند مربوط به این ناحیه از دوران قاجار و پهلوی در كتابخانه مجلس وجود دارد. این نسخ و اسناد نشانگر این نكته هستند كه این ناحیه در دوران قاجار دارای منزلتی خاص در نزد حاكمان این سلسله حكومت‌گر بوده است، با این حال با شروع دوران پهلوی (به‌ویژه پهلوی دوم) و با تغییرات ایجاد شده در نظام سیاسی و فرهنگی و اجتماعی ایران، به تدریج از اهمیت پیشین این ناحیه كاسته شد، به‌گونه‌ای كه از ناحیه مراغه كه دارای پیوستگی تاریخی و فرهنگی و اجتماعی با آن بود، منفك شده و جزئی از استان آذربایجان غربی شد تا اینكه در اواخر دهه شصت شمسی به شهرستانی مستقل تبدیل شد. نسخه‌های خطی و اسناد توصیف شده می‌توانند به‌عنوان منابعی مهم در بازسازی تاریخ محلی و تاریخ اجتماعی این ناحیه به‌شمار آیند؛ این امر به‌ویژه در مورد اسناد مربوط به دوران قاجار هویدا است.




شاهین دژ، ناحیه‌ای در جنوب آذربایجان است كه تا دوران پهلوی اول «صائین‌قلعه» یا «صائین‌قلعه افشار» نامیده می‌شد اما در این دوران نام آن به «شاهین‌دژ» تغییر یافت و در تمام دوران پهلوی اول و دوم، این نام به‌كار می‌رفت. با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 ش نام این منطقه به «صائین‌دژ» تغییر یافت، با این حال این تغییر نام چندان به درازا نكشید و در اواخر دهه شصت شمسی دیگر بار نام پیشین «شاهین‌دژ» به این ناحیه اطلاق شد. شاهین‌دژ تا دهه چهل شمسی یكی از بخش‌های مراغه محسوب می‌شد اما بعد از آن به شهرستان میاندوآب ملحق شده و جزئی از آذربایجان غربی شد تا اینكه در سال 1369 ش. از شهرستان میاندوآب نیز منفک شده و به شهرستان ارتقا یافت. براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسكن 1390ش. جمعیت این شهرستان امروزه در حدود 91 هزار نفر است. از منظر قومیتی اكثر ساكنان شاهین‌دژ آذری هستند و به زبان تركی آذربایجانی تكلم می‌كنند، گروه‌هایی از اكراد و طوایف چهاردولی، موصلانی، زاخورانی، هشترودی(قره‌داغلی)و شاهسون نیز در این ناحیه ساكن هستند. زبان رایج تكلم در بین بسیاری از اقوام غیر آذری این ناحیه نیز زبان تركی آذربایجانی است. از منظر مذهبی نیز بیشتر ساكنان این منطقه شیعی مذهب هستند. اقوام آذری، چهاردولی، موصلانی و زاخورانی و دیگر طوایف ساكن در این ناحیه شیعه دوازده امامی و کردها نیز اهل سنت هستند.1

تاریخ محلی /  تاریخ اجتماعی
نسخ خطی و اسناد، علاوه بر فواید فراوان ادبی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، به‌گونه‌ای خاص در بررسی‌ها و مطالعات مربوط به «تاریخ محلی» و «تاریخ اجتماعی» نیز واجد اهمیت بسیارند. «تاریخ محلی» شیوه‌ای از نگارش تاریخ است كه به مكان و محلی خاص محدود می‌شود، در واقع اینگونه از تاریخ‌نگاری دانشی است برای بازسازی گذشته در ابعاد گوناگون آن در مقیاسی محلی و منطقه‌ای. «تاریخ اجتماعی» نیز حوزه‌ای از مطالعات تاریخی است که تلاش می‌کند رویدادهای تاریخی را از منظر جریان‌های اجتماعی بنگرد. همه محققان تاریخ اجتماعی با این واقعیت هم‌داستانند که تاریخ اجتماعی از تاریخ سیاسی و نظامی و آنچه به اصطلاح «تاریخ مردان بزرگ» نامیده می‌شود، متمایز است. از جهت همین تمایز است که تاریخ اجتماعی را غالبا «تاریخ‌نگاری از پایین» یا تاریخ توده مردم،یعنی تاریخ مردم عادی و معمولی، می‌خوانند، زیرا مهم‌ترین موضوع آن زندگی و به‌خصوص زندگی روزانه توده‌های مردم جامعه است که به‌زعم مورخان اجتماعی، آفرینندگان واقعی رویدادهای تاریخند و بیش از«مردان بزرگ» و رهبران در شکل دادن تاریخ سهم دارند.اسناد توصیف شده در این نوشتار به گونه‌ای خاص نشانگر نقش نسخ خطی و اسناد در بررسی‌های مربوط به «تاریخ محلی» و «تاریخ اجتماعی» هستند. اطلاعات سیاسی، فرهنگی،اجتماعی و اقتصادی موجود در این مدارك، در صورت بررسی تفصیلی و گردآمدن آنها در كنارهم، نمایی واضح از تاریخ محلی این ناحیه را نمودار خواهند ساخت. از منظری دیگر، برخی از این اسناد به سبب بیان جزئی‌ترین اطلاعات مربوط به اقشار مختلف مردمان این ناحیه (به‌ویژه اقشار فرودست جامعه) می‌توانند نمایی از تاریخ اجتماعی این ناحیه از آذربایجان را فراروی نهند. نگارش تاریخ‌های محلی و اجتماعی مناطق مختلف ایران نیازمند توجه بیشتر محققان و پژوهشگران تاریخ به این مقوله، به‌ویژه از طریق بررسی نسخ خطی و اسناد موجود در مراكز مختلف نظیر كتابخانه مجلس است.

پی‌نوشت:
1- عنوان: دستورالعمل ولایت صائین قلعه افشاردر سال بارس‌ئیل (سال پلنگ) ۱۳۲۰ق. (ابواب جمعی سعدالسلطنه)

مشخصات نسخه:
شماره مدرک کتابخانه مجلس: ۱۰-۲۸۹۲۸ IR /  زبان اثر: فارسی /  تاریخ کتابت: قرن ۱۴ق./  قطع: 7×16سم. ۱۴گ.؛ اندازه جلد: 5×22سم./  نوع خط: نستعلیق/  اعداد به سیاق/  نوع کاغذ: سفید/  تزئینات جلد: تیماج تریاکی و مقوایی نو/  متن یادداشت: مهر و یادداشت «امیر نظام» در ۱۳۲۰ق. و مهر و یادداشت «مشیر نظام وزیر مالیه» در ع ۲/  ۱۳۲۰ق. 
∎​