بر اساس آرای صاحبنظران و پژوهشگران، جشن یلدا ریشهای بسیار کهن در تاریخ و فرهنگ ایران دارد.
پیشینه ای از سنت تاریخی یلدا
حسین سپیدنامه، پژوهشگر و باستانشناس، درباره پیوند این جشن با آیینهای ایرانی میگوید: «برخی از مورخان همچون ابوریحان بیرونی در کتاب ‘آثارالباقیه’ و نیز پژوهشگران معاصر مانند دکتر هاشم رضی، آیین یلدا را با آیین مهر ایرانیان مرتبط دانستهاند و آن را جشن تولد مهر یا خورشید میدانند؛ جشنی که در آن، نور بر تاریکی بلندترین شب پیروز میشود.»
وی با استناد به برخی پژوهشها قدمت این جشن را حتی تا هفت هزار سال نیز ذکر میکند و تاکید دارد: «ایران یکی از نقاط محوری در شکلگیری تمدن بشری است و اگر روبنای تمدنهای کنونی را کنار بگذاریم، بسیاری از دستاوردها به تمدنهای ایران و بینالنهرین (بین سالهای هشتهزار تا پنجهزار پیش از میلاد) بازمیگردد.»
در منابع تاریخی، از جمله آثار ابوریحان بیرونی، به اهمیت شب اول دیماه که «خرمروز» نامیده میشده، اشاره شده است.
بیرونی مینویسد: «در خرمروز، شاهنشاه از تخت فرود میآمد، لباس سفید بر تن میکرد و در چمنی بر فرشهای سفید مینشست و بار عام میداد. شاه در این روز با کشاورزان و دهقانان سخن میگفت و همغذا میشد و تصریح میکرد که قوام جهان بر آبادانی است که در دست کشاورزان است.»
پژوهشگران معتقدند بسیاری از آیینهای اساطیری ایران، مانند یلدا، ریشه در دوران نوسنگی، مس و سنگ دارند؛ عصری که انسان با مفاهیمی چون کشاورزی، اهلیکردن حیوانات، معماری و تغییرات فصلی آشنا شد. جشن یلدا با افزایش طول روزها و کوتاه شدن شب، ارتباطی مستقیم با امید به باروری زمین و رونق محصولات کشاورزی دارد؛ موضوعی که بر اهمیت این جشن در معیشت و زیست ایرانیان افزوده است.
حفظ این آیینها در دوران اسلامی نیز مورد توجه بوده است. شاعران برجسته فارسیزبان مانند عنصری در اشعار خود به شب یلدا اشاره داشتهاند؛ چنانکه در بیتی میسراید: «چون حلقه ربایند به نیزه تو به نیزه / خال از رخ رنگی بزدایی شب یلدا» که به تطهیر و پاکی چهرهها در این شب اشاره دارد.
یلدا در کهگیلویه و بویراحمد؛ آیینها و رسمهای محلی
در استان کهگیلویه و بویراحمد، جشن یلدا با نام «شب چله» شناخته میشود. دکتر سپیدنامه دراینباره میگوید: «واژه چله به چهل روز ابتدایی زمستان اطلاق میشود و مردمان این خطه، زمان چلهها را بهخوبی میشناسند. در گذشته، این جشن نهتنها بزرگداشتی برآغاز زمستان بوده، بلکه فرصتی برای گردهمایی خانوادهها و ترویج ارزشهای انسانی چون محبت، همدلی و نشاط اجتماعی فراهم میکرد.»
وی میافزاید: «بزرگان خانواده در شب چله به نقل قصه و متلگویی میپرداختند. این قصهها نسلی به نسل دیگر منتقل میشد و تا سالها نقل محافل شبنشینی مردم بود. متلهایی که اغلب حامل مضامین اخلاقی، تربیتی و آموزنده بودند و به تقویت زبان، ادب و هویت محلی کمک میکردند.»
به گفته وی، جامعه عشایری و کوچروی منطقه عامل مهمی در انتقال و حفظ این سنتها بوده است: «اگرچه منابع مکتوب چندانی درباره آداب یلدای کهگیلویه و بویراحمد وجود ندارد، اما تجربیات و خاطرات شفاهی که از اجداد ما به ارث رسیده، گواه استمرار این جشن در زندگی مردمان منطقه است.»
متلها و داستانهای شب یلدا؛ میراث فرهنگی
در فرهنگ و آیین های سنتی کهگیلویه بویراحمد شب یلدا با عنوان «شو اول قاره» (شب اول زمستان) شناخته میشود.
نقل متلها توسط بزرگترها یکی از جذابترین بخشهای این شب است.
سپیدنامه میگوید: «یکی از مشهورترین متلهای لری، داستان ‘امان دای’ است که در آن حیوانات، از سرمای سخت شب یلدا، به خانه پیرزنی پناه میبرند و کنار هم، شب را به شادی و مهربانی میگذرانند. این متل نمادی از همدلی و گذشت و تحمل است.»
یکی از رسمهای سنتی ویژه شب یلدا در میان لُرها، آیین «شالدُرُکنی» یا شالاندازی است.
به گفته این پژوهشگر: «در این مراسم، نوجوانان و جوانان شالی را از پشتبام یا دریچه سقف خانهها به داخل آویزان میکنند و اشعاری با مضامین خیر و برکت برای اهل خانه میخوانند. صاحبخانه نیز انواع خوراکی، میوه، تنقلات و گاهی وجه نقد در شال قرار میدهد و این عمل نمادی از کرامت، سخاوت و همبستگی اجتماعی است.»
اشعار محلی این رسم چنین است:
«امشو اول قاره، خیر دَ حونت بواره»
(امشب شب اول زمستان است، خیر و برکت به خانهات ببارد)
«نون و پنیر و شیره، کیخا حونت نمیره»
(نان و پنیر و شیره، بزرگ خانهات نمیرد)
**سنت بخشش و هدیه در شب یلدا
سپیدنامه درباره سنت بخشش در شب یلدا میگوید: «هرچند منابع مکتوب کمی درباره رسم هدیهدادن شب یلدا در منطقه وجود دارد، اما آنچه در تجربه عملی مشاهده شده، این است که بزرگان خانواده، یعنی پدربزرگها و مادربزرگها، به نوهها و فرزندان هدایایی مانند پول، طلا، لباس و حتی دام اهدا میکردند.
این بخششها نشانهای از مهر، پیوند خانوادگی و روحیه مهماننوازی عشایر منطقه است.»
هندوانه؛ میوه نمادین شب یلدا
یکی از نمادهای شب یلدا، مصرف هندوانه است. دکتر سپیدنامه در خصوص رواج این رسم میافزاید: «هندوانهخوردن در شب یلدا نمادی از امید به سلامت و شادابی در فصل زمستان است. ریشه این رسم به باورهای مردم مبنی بر حفظ سلامتی در شبهای سرد بازمیگردد. اگرچه پیشینه دقیق این سنت در منطقه ما بهدرستی ثبت نشده، اما در سالهای اخیر، هندوانه جایگاه ویژهای در سفره شب یلدا یافته است.»
نقش یلدا در هویت ملی و استمرار فرهنگی
شب یلدا، فراتر از یک جشن، نمادی از هویت ملی، انسجام و انتقال ارزشهای اخلاقی، دینی و حماسی در جامعه ایرانی است. شاهنامهخوانی، شعرخوانی و قصهگویی در این شب، به عنوان ابزارهایی برای حفظ و تقویت زبان و ادب فارسی و نیز تقویت بنیانهای اخلاقی و همبستگی خانوادگی و اجتماعی عمل میکنند.
جشن شب یلدا، با ریشههایی در اعماق تاریخ ایرانزمین، نهتنها یادگار عصرهای اسطورهای و تمدنی این سرزمین است، بلکه امروزه نیز در میان اقوام و مناطق مختلف کشور با آیینها و رسوم متنوع گرامی داشته میشود.
استمرار این جشن، نشاندهنده اهمیت آن در حفظ هویت، تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی و پاسداشت ارزشهای فرهنگی و اخلاقی جامعه ایرانی است.
با توجه به تاکید کارشناسان و پژوهشگران، ضروری است که میراث معنوی یلدا و آیینهای بومی آن، همچون شالاندازی، متلگویی و بخشش، ثبت و به نسلهای آینده منتقل شود تا این سرمایه فرهنگی همچنان پایدار بماند.