به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم٬ در عصر حاضر، فناوری هوش مصنوعی به عنوان یکی از انقلابی‌ترین دستاوردهای بشر، نه تنها صنایع و اقتصادها، بلکه عمیق‌ترین لایه‌های فرهنگی، اجتماعی و هویتی جوامع را تحت تأثیر قرار داده است. این تحول شگرف، پرسش‌های بنیادینی را در برابر نهادهای دینی و فرهنگی، از جمله حوزه‌های علمیه قرار می‌دهد. در مواجهه با این پدیده سرنوشت‌ساز، موضع حوزه چه باید باشد؟ آیا می‌توان نشست و نظاره‌گر بود، یا باید فعالانه وارد میدان شد و نقش هدایتگری این جریان تمدنی را بر عهده گرفت؟

در پاسخ به این پرسش حیاتی، مصطفی ضابط، کارشناس بین‌المللی هوش مصنوعی و مدرس این حوزه، با قاطعیت ورود حوزه‌های علمیه به عرصه فناوری‌های نوین را نه یک انتخاب، بلکه یک "ضرورت تمدنی" می‌خواند. از نگاه او، حوزه‌های علمیه با مأموریت تبیین و انتقال معارف الهی، نمی‌توانند نسبت به ابزاری که امروزه اصلی‌ترین کانال انتقال پیام و شکل‌دهی به اندیشه در جهان است، بی‌تفاوت باشند. همان‌طور که در گذشته منبر و قلم، ابزار تبلیغ دین بودند، امروز هوش مصنوعی قدرتمندترین ابزار ممکن است.

این ضرورت، تنها به حوزه تبلیغات داخلی محدود نمی‌شود، بلکه فرصتی تاریخی برای عرضه پیام ناب اسلام به جهانیان فراهم می‌کند. یک طلبه می‌تواند با استفاده از ابزارهایی مانند ترجمه و تولید محتوای هوش مصنوعی، پیام دینی را مستقیماً و بدون مانع زبانی، به گوش میلیون‌ها نفر در سراسر جهان برساند. این همان "تبلیغ بین‌الملل" مؤثر و کم‌هزینه‌ای است که تا پیش از این قابل تصور نبود.

در نهایت، این مسیر علاوه بر فرصت‌آفرینی، مسئولیت‌های سنگینی نیز برای حوزه به همراه می‌آورد. حوزه باید برای پاسخگویی به مسائل مستحدثه، به سمت تدوین "فقه هوش مصنوعی" حرکت کند و با تربیت "طلبه عصر هوش مصنوعی"، نسل جدیدی از مبلغان و پژوهشگران را آماده کند که نه تنها از این فناوری هراسی ندارند، بلکه می‌دانند چگونه از آن برای هدایت نسل دیجیتال و اثرگذاری در عرصه تمدن نوین اسلامی بهره ببرند. غفلت از این مسئله، به معنای واگذاری آینده به دیگران و محکومیت به انفعال فرهنگی است.

خبرنگار ما در همین رابطه، گفتگویی را با مهندس مصطفی ضابط، کارشناس بین‌المللی هوش مصنوعی، داور جشنواره‌های جهانی فیلم هوش مصنوعی و برگزارکننده بوت‌کمپ‌های تخصصی، ترتیب داده است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

تسنیم: اساساً حوزه علمیه چرا باید وارد عرصه فناوری‌های نوین، به‌ویژه هوش مصنوعی شود؟

ضابط: حوزه علمیه نهادی است که مأموریت اصلی‌اش تبیین و انتقال معارف الهی و اسلامی است. این مأموریت اما محدود به منبر و کلاس‌های سنتی نیست؛ بلکه هر ابزاری که بتواند پیام دین را مؤثرتر منتقل کند، مشروع و بلکه ضروری است. اگر در گذشته منبر و قلم ابزار اصلی تبلیغ بودند، امروز رسانه، سینما و فناوری‌های دیجیتال ابزارهای اصلی انتقال معنا هستند.

نمونه‌های روشن این تحول را در آثار فاخر مذهبی مثل سریال امام علی(ع)، مختارنامه، ولایت عشق و فیلم محمد رسول‌الله(ص) می‌بینیم. این آثار نشان دادند که چگونه می‌توان با بهره‌گیری از فناوری‌های هنری و فنی، پیام دین را در قالبی تأثیرگذار ارائه کرد. حال در عصر هوش مصنوعی، ما با ابزاری روبه‌رو هستیم که قدرتی چندبرابر دارد؛ ابزاری که می‌تواند روایت‌گر، مترجم، تحلیل‌گر و حتی خلاق باشد. بنابراین ورود حوزه به این عرصه نه تنها درست است، بلکه وظیفه شرعی، علمی و تمدنی حوزه محسوب می‌شود.

تسنیم: رهبر معظم انقلاب هم بارها درباره اهمیت فضای مجازی و فناوری تأکید کرده‌اند. به نظر شما این تأکید چه پیامی برای حوزه دارد؟
 
ضابط: بله، رهبر معظم انقلاب در دیدارهای مختلف با طلاب، بارها به این نکته اشاره فرموده‌اند که این عصر برای طلاب فرصتی بی‌سابقه است. ایشان تصریح کرده‌اند: «ابزارهای تسهیل‌کننده، مثل رایانه‌ها و ارتباطات اینترنتی و فضای مجازی و سایبری الان در اختیار شما روحانیون است. اگر بتوانید اینها را یاد بگیرید، میتوانید یک کلمه حرف درستِ خودتان را به هزاران مستمعی که آنها را نمیشناسید، برسانید.

این فرصت فوق‌العاده‌ای است؛ نبادا این فرصت ضایع شود. اگر ضایع شد، خدای متعال از من و شما روز قیامت سؤال خواهد کرد: (بیانات در دیدار علما و روحانیون خراسان شمالی 1391/07/19)» این جمله بسیار کلیدی است. یعنی اگر طلاب از ابزارهای فناوری برای رساندن پیام حق استفاده نکنند، مسئول‌اند. همان‌طور که در گذشته عالم دینی اگر در منبر حاضر نمی‌شد کوتاهی کرده بود، امروز اگر در فضای مجازی و رسانه غایب باشد، کوتاهی‌اش چندبرابر است. همچنین با تأکیدات رهبری در چند سال اخیر در حوزه هوش مصنوعی، ناظر به این است که حوزه باید حضور فعال، هدفمند و هدایتگر در عرصه فناوری‌های نوین داشته باشد.

تسنیم: وضعیت فعلی حوزه در مواجهه با هوش مصنوعی چگونه است؟ آیا حرکت‌هایی آغاز شده؟

ضابط: بله، خوشبختانه در سال‌های اخیر گام‌های خوبی برداشته شده است. در سطح رسمی، نشست‌ها و کارگاه‌های تخصصی متعددی با محوریت هوش مصنوعی در قم و شهرهای دیگر برگزار شده است. به‌ویژه مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) از پیشگامان استفاده از فناوری در خدمت دین است و در حوزه هوش مصنوعی نیز دستاوردهای قابل توجهی دارد.

از طرف دیگر، بنده و همکارانم در چند سال گذشته کارگاه‌ها و بوت‌کمپ‌های متعددی برای طلاب، اساتید حوزه و فعالان قرآنی در استان‌های مختلف برگزار کرده‌ایم. در این برنامه‌ها، هوش مصنوعی به‌صورت عملی و کاربردی آموزش داده می‌شود — از تصویرسازی مفهومی آیات و داستان‌های قرآنی تا تولید محتوای چندرسانه‌ای دینی. آثار تولیدشده توسط طلاب و فعالان قرآنی در این کارگاه‌ها حقیقتاً شگفت‌انگیز بوده است. ما شاهد خلق تصاویری هستیم که مفاهیم قرآنی را با زبانی جهانی و هنری منتقل می‌کنند.

تسنیم: اصطلاح «طلبه عصر هوش مصنوعی» را شما مطرح کردید. منظورتان از آن چیست؟

ضابط: منظورم این است که طلبه امروز نباید برای گذشته تربیت شود؛ باید برای آینده آماده شود. ما در آینده‌ای نزدیک با نسلی مواجه خواهیم بود که از کودکی در دنیای هوش مصنوعی، متاورس، واقعیت مجازی و ربات‌های خانگی رشد کرده است. این نسل دیگر با کلمات و منبر سنتی ارتباط نمی‌گیرد؛ بلکه با تصویر، روایت و تجربه دیجیتال ارتباط برقرار می‌کند.

اگر طلبه ما با این فضا آشنا نباشد، طبیعتاً در تبلیغ، تربیت و هدایت این نسل ناتوان خواهد بود. حوزه باید طلابی تربیت کند که به ابزارهای روز مسلط باشند؛ بتوانند از هوش مصنوعی در شناخت مخاطب، تحلیل رفتار فرهنگی، و تولید محتوای جذاب و اثرگذار بهره بگیرند.

تسنیم: آیا حوزه علمیه می‌تواند در عرصه تبلیغ بین‌الملل هم از هوش مصنوعی استفاده کند؟

ضابط: قطعاً. این یکی از بزرگ‌ترین فرصت‌های تاریخی ماست. ما امروز با کمک فناوری‌های ترجمه و دوبله هوش مصنوعی، می‌توانیم یک سخنرانی یا ویدئوی تبلیغی را در چند دقیقه به بیش از صد زبان دنیا ترجمه و دوبله کنیم. یعنی یک طلبه می‌تواند پیام خود را مستقیماً به گوش مردم آفریقا، اروپا یا آمریکای لاتین برساند، بدون نیاز به دانستن زبان‌های مختلف.

خود من برای برگزاری‌ و داوری جشنواره‌های بین المللی با بسیاری از افراد در کشورهای مختلف ارتباط دارم و این ارتباط‌ها کاملاً از طریق ابزارهای هوش مصنوعی انجام می‌شود٬ از ترجمه گرفته تا تنظیم محتوا. بسیاری از مردم دنیا هنوز پیام واقعی اسلام را نشنیده‌اند. امروز با هوش مصنوعی، این مانع زبانی و فرهنگی از میان برداشته شده است.

تسنیم: آیا لازم است دروس جدیدی مثل «فقه هوش مصنوعی» در حوزه راه‌اندازی شود؟

ضابط: به نظر من نه تنها لازم، بلکه ضروری است. در سال‌های اخیر دروس خارج فقه هنر، فقه رسانه و فقه متاورس آغاز شده است. حالا زمان آن رسیده که درس خارج فقه هوش مصنوعی هم برگزار شود. مسائل جدیدی در حال شکل‌گیری است: هوش مصنوعی تا چه حد می‌تواند جایگزین تصمیم انسانی شود؟ مالکیت آثار تولیدشده با هوش مصنوعی متعلق به کیست؟ آیا ربات می‌تواند فاعل اخلاقی باشد؟ این‌ها سؤالاتی‌اند که فقط حوزه علمیه می‌تواند از منظر فقهی و کلامی به آن‌ها پاسخ دهد. اگر ما این مباحث را نادیده بگیریم، در آینده نظام‌های غیردینی برای ما پاسخ خواهند نوشت و ما ناچار به تبعیت از آن‌ها خواهیم شد.

تسنیم: نقش مراکز خدمات‌رسان حوزوی در این زمینه چیست؟

ضابط: اولین وظیفه این مراکز، آموزش ساده و کاربردی هوش مصنوعی به طلاب است. قرار نیست هر طلبه‌ای متخصص فنی یا برنامه‌نویس شود؛ اما باید بداند چطور از ابزارهای هوش مصنوعی برای تبلیغ، آموزش، پژوهش و تولید محتوا استفاده کند.

پیشنهاد من این است که در حوزه‌ها «استودیوهای تولید محتوای هوش مصنوعی» و «آزمایشگاه‌های کاربردی» ایجاد شود؛ همان‌طور که سال‌ها پیش استودیوهای صوتی و تصویری سنتی راه‌اندازی شد. ما خودمان دو سال پیش نخستین آزمایشگاه تولید محتوای هوش مصنوعی کشور را راه‌اندازی کردیم و خدماتی برای گروه‌های مختلف از اساتید فلسفه تا مشاوران خانواده ارائه دادیم تا ببینند هوش مصنوعی چه کمکی به کارشان می‌کند.

تسنیم: شما به‌عنوان داور بین‌المللی جشنواره‌های فیلم هوش مصنوعی، نگاه جهان به این فناوری را چگونه می‌بینید؟

ضابط: در سطح جهانی، تقریباً همه کشورها به سرعت به سمت هوش مصنوعی حرکت کرده‌اند. درحال حاضر با کارشناسان مختلف دنیا در دپارتمانی با عنوان AI in Education در دانشگاه آکسفورد انگلستان که مأموریتش سیاست‌گذاری در حوزه آموزش هوش مصنوعی است، در حال تدوین سیاست‌گذاری هوش مصنوعی در نظام آموزشی هستیم. و قطعا در آینده این سند در دیگر کشورها هم اجرایی خواهد شد؛ چون سند دیگری وجود ندارد.

در همه جای دنیا، دغدغه‌هایی در مورد اخلاق، امنیت و آینده مشاغل وجود دارد. کارگردانان، نویسندگان و هنرمندان نگران حذف شغل خود هستند. اما در کنار این نگرانی‌ها، کشورهای پیشرو تلاش می‌کنند که قوانین و چارچوب‌های اخلاقی خود را تدوین کنند. رهبر انقلاب دقیقاً به همین نکته اشاره کرده‌اند: صحبت‌های رهبر انقلاب با مضمون: «در لایه‌های عمیق و زیرساختی هوش مصنوعی ورود کنید، تا فردا مجبور نشوید قوانین دیگران را اجرا کنید.» متناظر بر همین موضوع است. به نظر من حوزه علمیه قم می‌تواند یکی از مراکز پیشرو در تدوین «فقه و اخلاق هوش مصنوعی» برای جهان اسلام باشد و حتی مبنای نظری بسیاری از دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی جهان قرار گیرد.

تسنیم: در پایان اگر بخواهید جمع‌بندی‌ای از نگاه خودتان داشته باشید، چه می‌گویید؟

ضابط: به باور من، ورود حوزه علمیه به هوش مصنوعی یک وظیفه تمدنی است. دنیا به‌سرعت در حال تغییر است و اگر ما عقب بمانیم، نه‌تنها فرصت اثرگذاری را از دست می‌دهیم، بلکه ممکن است در آینده دچار انفعال فرهنگی شویم. رهبر انقلاب، به‌عنوان رهبر جهان اسلام، با نگاهی آینده‌نگرانه، بارها تأکید کرده‌اند که نه تنها باید در حوزه هوش مصنوعی قوی شویم و از ابزارهای جدید در جهت ترویج معارف اسلامی بهره ببریم، بلکه باید جزو 10 کشور برتر دنیا در هوش مصنوعی باشیم.

اگر حوزه علمیه بتواند طلبه‌هایی آگاه، مسلط و متعهد تربیت کند که از هوش مصنوعی برای تبلیغ، تولید آثار فاخر قرآنی و حضور مؤثر در عرصه جهانی استفاده کنند، آن‌گاه ما نه تنها از این موج جا نمانده‌ایم، بلکه خودمان موج‌ساز خواهیم بود.
 انتهای پیام/