به گزارش خبرنگار مهر، پروژه آب ژرف بر اساس فرضیه ابر حوزه و تجارب مستند مرتبط با حوضه‌های آبریز در دنیا از جمله حوضه بزرگ آرتزین کشور استرالیا، آبخوان ماسه‌سنگی نوبین در میان کشورهای لیبی، چاد، مصر و سودان در قاره آفریقا، حوضه تاریم در شمال‌غرب چین و چندین مورد مشابه دیگر در کشورهای آسیایی و آمریکا، بدواً با محوریت وزارت نیرو از سال ۹۳-۹۴ آغاز شد و در سال ۱۳۹۹ با هدف صحت‌سنجی و تدقیق مطالعات، عملیات حفاری اولین حلقه چاه اکتشافی در شمال سیستان انجام پذیرفت.

در سال ۹۹ حفاری چاه‌های آب ژرف متوقف شد؛ درخواست برای حفاری چاه تا ۳ هزار متر

پروژه حفاری چاه‌های ژرف از ابتدا با امید به دستیابی به منبعی پایدار برای تأمین آب منطقه آغاز شد؛ امیدی که در ادامه مسیر با نتایج متناقض و ابهامات متعدد همراه شد.

در سال ۱۳۹۹ و پس از رسیدن عملیات حفاری به عمق ۲۱۹۱ متر، نتایج نمونه‌برداری منتشر شد. مطابق اعلام وزیر وقت نیرو، کیفیت آب استخراج‌شده مطلوب نبود و داده‌ها نشان می‌دادند که میزان شوری آن به‌طور قابل توجهی بالا بوده و برای شرب، صنعت و کشاورزی مناسب نیست. شاخص EC در گزارش‌ها «بسیار بالا و غیرقابل استفاده» توصیف شد؛ موضوعی که پرسش‌های جدی درباره آینده پروژه ایجاد کرد.

با انتشار این نتایج، در سال ۱۴۰۰ دستور توقف کامل پروژه صادر شد و تجهیزات حفاری از محل جمع‌آوری گردید. بااین‌حال، اندکی بعد پیشنهاد ادامه حفاری تا عمق ۳۰۰۰ متر مطرح شد و وزارت نیرو نیز با آن موافقت کرد. حفاری در عمق جدید انجام شد، اما نتایج به‌دست‌آمده تفاوت محسوسی با یافته‌های مرحله نخست نداشت؛ آب همچنان شور بود و دمای آن نیز بالاتر از حد انتظار ثبت شد.

در این مرحله تأکید شد که برای اتخاذ تصمیم نهایی، لازم است نمونه‌ها با همکاری سازمان انرژی اتمی به یک مرجع معتبر بین‌المللی ارسال شوند تا سن آب و منشأ آن تعیین شود.

همزمان با این مباحث کارشناسی، روایت‌های دیگری نیز در فضای رسمی و رسانه‌ای منتشر شد. حبیب‌الله دهمرده، نماینده وقت زابل، اعلام کرد که بررسی‌ها نشان داده‌اند آب فاقد فلزات سنگین و آلودگی رادیواکتیو است و منشأ آن را «برف‌های ذوب‌شده» عنوان کرد. او تأکید داشت که نتایج نمونه‌برداری‌ها از نظر عناصر آلاینده قابل قبول بوده است.

در همان مقطع، سورنا ستاری، معاون علمی رئیس‌جمهور وقت، نیز از پروژه به‌عنوان «یک اتفاق بزرگ» برای منطقه یاد کرد و آن را طرحی «باورنکردنی» توصیف نمود؛ اظهارنظری که فضای امیدواری را در سطح افکار عمومی و رسانه‌ها تقویت کرد

عملیات اجرایی چاه ژرف سوم در سیستان در ۱۴۰۰ مصوب شد

در همان زمان، نادرقلی ابراهیمی، دبیر وقت ستاد آب و محیط‌زیست معاونت علمی، در نشست با استاندار وقت سیستان و بلوچستان اعلام کرد که عملیات اجرایی چاه ژرف سوم در منطقه سیستان آغاز شده است. او این را گفته بود که دو چاه اول و دوم تجربه‌های مثبتی داشته‌اند و با توجه به تحولات ژئوپولیتیکی افغانستان، تصمیم رسمی بر حفر چاه سوم گرفته شده است.

سه چاه تا عمق ۳۰۰۰ متر در سیستان حفاری شد

در تازه‌ترین واکنش‌ها، قاسم تقی‌زاده خامسی معاون سابق آب و آبفا، در گفت‌وگویی که تابستان امسال انجام داده است، گفت: در پروژه آب‌های ژرف، سه چاه تا عمق ۳۰۰۰ متر حفاری شد. در دولت آقای روحانی با صدها جلسه و پیگیری جلوی این کار را گرفتیم. حتی این ماجرا به مجلس کشیده شد و ما در مجلس پاسخ دادیم اما وقتی دولت آقای روحانی تمام شد در دولت مرحوم آقای رئیسی این پروژه دوباره مطرح شد. نمی‌دانم این افراد در کجاها نفوذ داشتند ولی مجدداً نامه‌هایی آمد که مثلاً این‌قدر آب آن زیر هست و حتی ویدئو هم ساختند.

معاون سابق آب و آبفا: خواستیم جلوی پروژه را بگیریم، نتوانستیم

وی افزود: در فیلم‌ها نشان می‌دادند که وقتی چاهی حفر می‌شود آب فوران می‌کند، چون در هر چاهی اولش آب بیرون می‌زند و همان را مدرک قرار دادند. من در ابتدای دولت ایشان (آقای رئیسی) حدود پنج شش ماه حضور داشتم و دوباره با این موضوع مخالفت کردم ولی آن افراد توانستند پروژه را جا بیاندازند. نمی‌دانم دقیقاً چقدر هزینه کردند، اگر رقمی بگویم ممکن است اشتباه کنم، ولی قطعاً پول زیادی گرفتند. آخرش هم پروژه را بستند و گفتند: آبی وجود ندارد! یعنی همان چیزی که از ابتدا گفته بودیم.

از ۱۴۰۲ مطالعات آب ژرف به معاونت علمی سپرده شد

طبق قانون بودجه ۱۴۰۲، ادامه مطالعات آب‌های ژرف با اولویت سیستان به معاونت علمی سپرده شده است. اما کارشناسان بر این باورند که مواجهه با این موضوع در ایران دچار دو افراط شده است؛ یک‌سو آن را ناجی بحران آب کشور معرفی کرد و سوی دیگر بدون بررسی کافی آن را کاملاً نفی کرد.

آب استخراج‌شده از این چاه‌ها تاکنون تحت آزمایش‌های متعدد قرار گرفته تا درباره منشأ، سن، کیفیت و پایداری آن قضاوت شود. اما پاسخ به این پرسش‌ها ساده نیست. تحلیل منابع آب در اعماق زیاد، فناوری‌محور، پیچیده و همراه با عدم قطعیت بالا است.

یافته‌ها نشان می‌دهد در ژرفای ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ متر واقعاً منابع آبی وجود دارد؛ اما پرسش‌های اساسی همچنان پابرجاست: آیا برداشت از این منابع اقتصادی و پایدار است؟ هزینه واقعی سرمایه‌گذاری و بهره‌برداری چقدر است؟ منشأ این آب‌ها چیست و آیا تجدیدپذیرند؟ و پرسشی کلیدی‌تر: آیا در شرایط امروز، نباید به گزینه‌هایی مانند انتقال آب از دریا اندیشید؟

خوش‌بینی زودهنگام نسبت به پروژه منابع آب ژرف

سیدمهدی نوربخش دبیر ستاد آب، محیط زیست و انرژی معاونت علمی در نشست خبری که شهریور ماه ۱۴۰۴ برگزار شد، با اشاره به اینکه خوش‌بینی زودهنگام نسبت به پروژه منابع آب ژرف شکل گرفته است، تاکید کرد: این خوش‌بینی بسیار زودتر از آن چیزی بود که نتایج مطالعات کامل و شفافیت لازم حاصل شود و ما همیشه تأکید داشتیم که برنامه‌ریزی‌های آب کشور نباید بر اساس استحصال آب ژرف تا زمان تعیین تکلیف نهایی انجام شود.

انجام مطالعات براساس نمونه‌های کشورهای پیشرفته

او درباره مطالعات معاونت علمی بر روی این پروژه نیز توضیح داد و گفت: مطالعات ما براساس تجارب بین‌المللی و نمونه‌های کشورهای پیشرفته مثل استرالیا انجام می‌شود، جایی که سال‌هاست از آب‌های ژرف بهره می‌برند و منابع علمی متعددی در این زمینه منتشر شده است. در ایران نیز با کمک دانشگاه صنعتی شریف، جهاد دانشگاهی اصفهان، دانشگاه شیراز و دیگر مراکز، مطالعات گسترده‌ای انجام شده و به زودی نتایج علمی این پروژه اعلام خواهد شد.

وظیفه معاونت علمی صرفاً ارائه دانش و تحقیقات علمی است

دبیر ستاد آب، محیط زیست و انرژی معاونت علمی تأکید کرد: وظیفه معاونت علمی صرفاً ارائه دانش و تحقیقات علمی در این حوزه است و تصمیم‌گیری درباره استراتژی‌های بهره‌برداری، میزان و زمان استفاده بر عهده وزارت نیرو است. ما امیدواریم که این تحقیقات به ثمر بنشیند و مردم کشور از نتایج آن بهره‌مند شوند. مطالعات آب ژرف بیشتر بر مناطق بحرانی و کم‌آب کشور، به‌ویژه شرق کشور تمرکز دارد که با مشکلات جدی در تأمین آب مواجه‌اند و تمام تلاش ما این است که با استفاده از ظرفیت‌های بومی و علمی، راهکارهای عملی و پایدار ارائه کنیم.

معاون علمی رئیس جمهور: نتایج مطالعات مطلوب نبوده است

حالا حسین افشین معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان رئیس جمهور اطلاعاتی تازه از آخرین نتایج مطالعات معاونت علمی در پروژه آب‌های ژرف می‌دهد که تا حدودی نشان از به بن بست رسیدن این پروژه دارد. افشین در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: در منطقه سیستان، پروژه‌ای در این حوزه انجام شده، اما نتایج تاکنون مطلوب نبوده است.

به آب شورتر از دریای عمان رسیدیم

معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان رئیس جمهور ضمن تاکید بر اینکه پیش‌بینی می‌شد به منابع آب شیرین دست پیدا کنیم، اما به آب بسیار شور رسیدیم، خاطرنشان کرد: این آب حتی از آب دریای عمان شورتر است.

نتایج فعلی رضایت‌بخش نبوده است

افشین در ادامه تصریح کرد که طبق قانون برنامه، تنها مجاز به ادامه مطالعات در سیستان و بلوچستان هستیم، اما برخلاف امید اولیه، نتایج فعلی رضایت‌بخش نبوده است.

پروژه همچنان در حال بررسی است

وی ضمن بیان این مطلب که این موضوع البته همچنان پروژه‌ای در حال بررسی است، گفت: اما طبق گزارش‌هایی که تاکنون دریافت کرده‌ام و مطالعاتی که شخصاً انجام داده‌ام، نتایج مطلوب و قطعی برای استفاده عملی از آب‌های ژرف وجود ندارد.

معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان رئیس جمهور بیان کرد: شاید برخی با این نظر مخالف باشند، اما این سخن را به‌عنوان یک کارشناس عرض می‌کنم، نه صرفاً در جایگاه معاون علمی. بر اساس تست‌های آب انجام شده، تا امروز شواهد کافی برای اثبات کارایی این روش برای تأمین پایدار آب وجود ندارد.