به گزارش خبرگزاری ایمنا، اقتصاد چرخشی به‌عنوان رویکردی نوین در برابر اقتصاد خطی سنتی، بر سه اصل حذف ضایعات و آلودگی، چرخش محصولات در بالاترین ارزش و احیای طبیعت استوار است، این مدل اقتصادی با طراحی هوشمند محصولات، استفاده از مواد قابل بازیافت و بازسازی منابع طبیعی، به کاهش آلودگی و مصرف بی‌رویه منابع کمک می‌کند. بنیاد الن مک‌آرتور، پیشگام جهانی در این حوزه، تأکید دارد که اقتصاد چرخشی علاوه بر حفظ محیط‌زیست، می‌تواند فرصت‌های اقتصادی چندتریلیون دلاری و میلیون‌ها شغل جدید در سراسر جهان ایجاد کند.
تجربیات موفق جهانی همچون برنامه Worn Wear شرکت پاتاگونیا و طرح Net-Works شرکت Interface نشان داده‌اند که این رویکرد علاوه بر سودآوری اقتصادی، منافع اجتماعی و زیست‌محیطی چشمگیری دارد، کشورهایی همچون هلند و بلژیک نیز با اجرای سیاست‌های جامع در زمینه کاهش مصرف مواد خام، بازیافت پیشرفته و توسعه صنایع پایدار، در مسیر تحقق اقتصاد چرخشی گام‌های بزرگی برداشته‌اند، برای ایران نیز این الگو می‌تواند راهی برای رهایی از اقتصاد وابسته به نفت، ایجاد اشتغال پایدار و کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی باشد.
مشارکت مردم، حلقه گمشده در زنجیره اقتصاد چرخشی ایران
ایران با تولید روزانه حدود ۶۰,۰۰۰ تن زباله (۲۰ میلیون تن در سال)، که دو برابر میانگین سرانه بسیاری از کشورها است، با چالش جدی مدیریت پسماند روبه‌رو است، با این حال نرخ بازیافت فعلی تنها بین ۵ تا ۱۰ درصد است و تهران به تنهایی روزانه حدود ۱۳,۰۰۰ تن زباله تولید می‌کند که حدود ۷۰ تا ۷۵ درصد آن مواد آلی قابل کمپوست، ۲۰ تا ۲۵ درصد مواد خشک قابل بازیافت و ۵ تا ۱۰ درصد سایر مواد زائد است.
کارشناسان تخمین می‌زنند که تفکیک و بازیافت صحیح شش میلیون تن زباله در سال می‌تواند ارزشی در حدود ۳.۵ میلیارد دلار ایجاد کند و با در نظر گرفتن صنایع پایین‌دستی، این رقم به ۱۰ میلیارد دلار می‌رسد و این پتانسیل عظیم نشان‌دهنده فرصتی است که می‌تواند ایران را از وابستگی به اقتصاد نفتی و بازارهای سفته‌بازانه نجات دهد.
تحقیقات نشان می‌دهد که مدیریت نادرست زباله سالانه ۸۷۰ تریلیون ریال (حدود ۱.۷ میلیارد دلار) به محیط زیست و منابع طبیعی ایران خسارت وارد می‌کند و این رقم قابل توجه نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در اقتصاد چرخشی نه‌تنها از نظر زیست‌محیطی بلکه از نظر اقتصادی نیز توجیه‌پذیر است، یکی از چالش‌های اصلی در ایران، عدم مشارکت فعال شهروندان در تفکیک زباله از مبدا است، مطالعات نشان می‌دهند که مشارکت شهروندان مهم‌ترین عامل برای دستیابی به اهداف مطلوب در زمینه بازیافت است و بدون مشارکت مردم، بازیافت اساسی غیرممکن است، تحقیقات انجام‌شده در تهران نشان داده است که تقویت مشارکت شهروندان در مدیریت پسماند با امتیاز ۰.۸۶ بالاترین اولویت در استراتژی‌های مدیریت زباله شهری است.
کرمانشاه، نمونه موفق تولید سوخت از زباله (RDF)
یکی از درخشان‌ترین نمونه‌های موفق ایرانی در زمینه اقتصاد چرخشی، تأسیس پیشرفته‌ترین مرکز بازیافت زباله در کرمانشاه در سال ۲۰۰۰ است و این مرکز که به عنوان یکی از پیشگامان ایران در این زمینه شناخته می‌شود، امروزه روزانه بین ۶۵۰ تا ۷۰۰ تن زباله شهری را پردازش می‌کند و از مواد غیرقابل بازیافت همچون پلاستیک‌ها، پارچه‌ها و کاغذهای آلوده، سوخت مشتق از زباله (RDF) تولید می‌کند، این ابتکار تحول‌آفرین نشان داد که زباله می‌تواند به منبع ارزشمند انرژی تبدیل شود و شرکت صنایع سیمان غرب در کرمانشاه نخستین سایت صنعتی در کشور شد که بخشی از مصرف گاز طبیعی خود را با RDF جایگزین کرد در حال حاضر، روزانه حدود ۱۲۰ تن RDF به این کارخانه تحویل داده می‌شود که تقریبی ۱۹ درصد از مصرف گاز آن را تأمین می‌کند و این پروژه نه تنها به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی کمک می‌کند، بلکه گامی مهم در جهت تنوع‌بخشی به منابع انرژی و کاهش انتشار کربن است، موفقیت کرمانشاه نشان می‌دهد که با سرمایه‌گذاری در فناوری‌های مناسب و مدیریت کارآمد، ایران می‌تواند زباله را از یک مشکل به یک فرصت تبدیل کند و این مدل می‌تواند برای سایر شهرهای بزرگ ایران الگو قرار گیرد و به ایجاد شبکه‌ای از مراکز تولید انرژی از زباله در سراسر کشور منجر شود.
برنامه سپرده‌گذاری بطری‌های یکبار مصرف در دانشگاه علم و صنعت
در مارس ۲۰۲۴، پروژه پایلوت سیستم سپرده‌گذاری برای بطری‌های یکبار مصرف پلیمری و فلزی با حمایت مرکز تعاملات علمی و فناوری بین‌المللی و با میزبانی دانشگاه علم و صنعت ایران به صورت رسمی آغاز شد، این برنامه که تا مارس ۲۰۲۵ ادامه خواهد داشت، اولین برنامه سیستماتیک بازیافت بطری‌های یکبار مصرف در ایران بر اساس مکانیزم سپرده مالی است؛ هدف اصلی این پروژه، جمع‌آوری بطری‌های فلزی و پلاستیکی یکبار مصرف در محوطه دانشگاه با استفاده از یک مکانیزم سپرده مالی است که در سال‌های اخیر در ایران و کشورهای پیشرو در اقتصاد چرخشی به کار گرفته شده است و این ابتکار نوآورانه نشان می‌دهد که رویکردهای مشوق مالی می‌توانند در تغییر رفتار شهروندان مؤثر باشند، در صورت موفقیت، این پروژه پایلوت می‌تواند به عنوان مدلی برای گسترش این رویکرد در سطح کشور عمل کند و به طور قابل توجهی به کاهش زباله و پایداری منابع کمک کند و این برنامه نمونه‌ای از همکاری بین بخش آکادمیک و دولتی است که می‌تواند راه را برای اجرای برنامه‌های مشابه در سایر دانشگاه‌ها، مراکز خرید و مناطق شهری هموار کند.
پیشرفت در بازیافت شهر مشهد
مشهد، یکی از شهرهای بزرگ ایران، نمونه موفقی از پیشرفت تدریجی، اما پایدار در زمینه بازیافت است و بر اساس مطالعات انجام‌شده، میزان بازیافت زباله خشک در مشهد از ۲.۴۲ درصد از کل زباله خشک (۲,۵۸۸ تن در سال) در سال ۱۹۹۹ به ۷.۲۲ درصد (۱۰,۱۶۵ تن در سال) در سال ۲۰۰۸ افزایش پیدا کرده است و این افزایش سه برابری نرخ بازیافت در عرض یک دهه نشان‌دهنده امکان‌پذیری بهبود تدریجی با اجرای برنامه‌های آموزشی و افزایش آگاهی عمومی است، مهم‌ترین بخش‌های بازیافت شده در مشهد شامل کاغذ و مقوا (۵۱.۳۳ درصد)، نان بیات (۱۴.۵۹ درصد)، شیشه (۹.۷۳ درصد)، فلزات آهنی (۹.۷۳ درصد)، پلاستیک (۹.۷۳ درصد)، پلی‌اتیلن ترفتالات (۲.۶۲ درصد) و فلزات غیرآهنی (۰.۹۷ درصد) بود و این آمار نشان می‌دهد که با وجود پیشرفت‌های حاصله، پتانسیل بازیافت زباله خشک در مشهد هنوز به درستی مورد توجه قرار نگرفته و تلاش زیادی برای دستیابی به شرایط مطلوب بازیافت لازم است، برنامه‌های آموزشی زیست‌محیطی از طریق رسانه‌های جمعی و آموزش مستقیم شهروندان برای تبلیغ مزایا و ضرورت بازیافت اجرا شد و این تجربه نشان می‌دهد که آموزش و فرهنگ‌سازی نقش کلیدی در موفقیت برنامه‌های اقتصاد چرخشی دارد و بدون افزایش آگاهی عمومی، دستیابی به اهداف بلندمدت دشوار خواهد بود.
استفاده مجدد از آب و اقتصاد چرخشی در بخش آب
ایران با کمبود جدی آب روبه‌رو است و رویکردهای اقتصاد چرخشی در بخش آب می‌توانند نقش حیاتی در مدیریت پایدار این منبع ارزشمند ایفا کنند و تحقیقات نشان می‌دهند که استفاده مجدد از فاضلاب در بخش‌های مختلف ایران، به‌ویژه در کشاورزی، می‌تواند به افزایش دسترسی به آب و حفظ منابع آب شیرین کمک کند، در حال حاضر ایران با افزایش کمبود آب به دلیل رشد سریع اقتصاد، جمعیت و همچنین اتلاف و مصرف بیش از حد روبرو است و استفاده مجدد از آب حاشیه‌ای (آب استفاده نشده با کیفیت پایین‌تر) می‌تواند گزینه‌های مهمی برای افزایش عرضه آب یا جایگزینی استفاده از آب شیرین فراهم کند، تشویق استفاده مجدد و چرخش آب حاشیه‌ای می‌تواند در دسترس بودن آب را افزایش داده و آب شیرین را حفظ کند.
برخی از فاضلاب‌های تصفیه‌شده در ایران به طور خودجوش توسط کشاورزان در مناطق نیمه‌شهری یا در زمان خشکسالی برای تقویت آبیاری استفاده می‌شود با این حال، برای بهره‌برداری بهینه از این پتانسیل، نیاز به سیاست‌گذاری جامع، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و فناوری‌های تصفیه پیشرفته است و تجربیات موفق کشورهایی همچون اردن، که ۹۸ درصد از فاضلاب جمع‌آوری شده را تصفیه می‌کند و ۹۳ درصد از فاضلاب تصفیه شده را در کشاورزی استفاده می‌کند، می‌تواند الگوی مناسبی برای ایران باشد.
کشاورزی چرخشی؛ راهکاری برای توسعه پایدار روستایی
کشاورزی چرخشی، که بر استفاده حداقلی از نهاده‌های خارجی، بستن حلقه‌های مواد مغذی، احیای خاک‌ها و کاهش تأثیر بر محیط زیست تمرکز دارد، می‌تواند نقش مهمی در توسعه پایدار بخش کشاورزی ایران ایفا کند و استان کردستان در ایران، با مناسب بودن بالا برای کشاورزی و صنعت چراگاه، نامزد ایده‌آلی برای اجرای اقتصاد چرخشی است، اما مطالعات نشان می‌دهند که موانع و چالش‌های مختلفی در برابر اجرای این مفاهیم وجود دارد.
در اروپا، تخمین زده می‌شود که رویکرد چرخشی به سیستم‌های غذایی می‌تواند استفاده از کودهای شیمیایی را تا ۸۰ درصد کاهش دهد و کشاورزی مختلط، که کشت محصول و دامداری را ترکیب می‌کند، فرصت‌های بیشتری برای تعمیق کشاورزی چرخشی فراهم می‌کند و استفاده از خوراک تولید شده محلی و کود دامی به جای واردات و کودهای شیمیایی می‌تواند به کاهش انتشار CO2 کشاورزی کمک کند.
تحقیقات انجام‌شده در خرم‌آباد نشان داده است که اتخاذ رویکردهای اقتصاد کشاورزی چرخشی می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر امنیت غذایی در مناطق روستایی داشته باشد و این یافته‌ها امیدوارکننده هستند و نشان می‌دهند که کشاورزی چرخشی می‌تواند به کاهش فقر، افزایش امنیت غذایی و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، به‌ویژه برای زنان روستایی که ۴۸ درصد از اشتغال کشاورزی در کشورهای کم‌درآمد را تشکیل می‌دهند، منجر شود.
نقش فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی
سازمان حفاظت محیط زیست ایران قصد دارد از هوش مصنوعی در مدیریت زباله از طریق یک پروژه مشخص استفاده کند و استفاده از فناوری‌های نوظهور همچون هوش مصنوعی و اینترنت اشیا (IoT) می‌تواند بهره‌وری و کارایی زنجیره تأمین انرژی تجدیدپذیر را بهبود بخشد و با ادغام با اصول اقتصاد چرخشی، به توسعه پایدار و مدیریت منابع کمک کند.
تحقیقات نشان می‌دهند که چالش‌های اصلی در پیاده‌سازی IoT و اقتصاد چرخشی در زنجیره تأمین انرژی تجدیدپذیر ایران شامل هزینه سرمایه‌گذاری، نرخ بازگشت سرمایه و نرخ بهره‌وری است با این حال، شفافیت در رویه‌های اجرایی پروژه‌های IoT و انرژی تجدیدپذیر، توسعه دستورالعمل‌ها برای ادغام IoT در سایر سیستم‌ها و دسترسی به منابع مالی از اولویت‌های بالایی برخوردارند و همچنین، استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند تحلیل داده‌ها، پیش‌بینی ظرفیت تحمل و مدیریت هوشمند بازدیدکنندگان در بخش گردشگری را تسهیل کند که به نظارت بلادرنگ بر تأثیرات زیست‌محیطی و اجتماعی، تصمیم‌گیری آگاهانه‌تر و کاهش فشار بر اکوسیستم‌های طبیعی منجر می‌شود.
برای تحقق کامل پتانسیل اقتصاد چرخشی در ایران، اتخاذ رویکردی جامع و چندبعدی ضروری است. نخستین گام، تقویت مشارکت شهروندان از طریق آموزش عمومی، فرهنگ‌سازی و ایجاد مکانیزم‌های تشویقی است و بدون مشارکت فعال مردم، دستیابی به اهداف بازیافت و کاهش زباله غیرممکن است؛ دوم، ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای جمع‌آوری، تفکیک، پردازش و بازیافت زباله ضروری است و این شامل احداث مراکز بازیافت پیشرفته، تأسیسات تولید سوخت از زباله (RDF) و واحدهای کمپوست است و تجربه کرمانشاه نشان داده است که سرمایه‌گذاری در این زیرساخت‌ها می‌تواند هم اقتصادی و هم زیست‌محیطی سودمند باشد.
سوم، توسعه قوانین و مقررات حمایتی برای تشویق بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در اقتصاد چرخشی و ایجاد بازارهای ثانویه برای محصولات بازیافتی لازم است و این شامل معافیت‌های مالیاتی، تسهیلات اعتباری و مشوق‌های مالی برای شرکت‌هایی است که در حوزه بازیافت و تولید محصولات پایدار فعالیت می‌کنند؛ چهارم، ایجاد همکاری‌های بین‌بخشی بین دولت، بخش خصوصی، دانشگاه‌ها و جامعه مدنی می‌تواند به توسعه راه‌حل‌های نوآورانه و اجرای مؤثر برنامه‌های اقتصاد چرخشی کمک کند و مدل کنسرسیوم گردشگری اصفهان نمونه موفقی از این رویکرد مشارکتی است؛ پنجم، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه برای توسعه فناوری‌های بومی و متناسب با شرایط ایران ضروری است. این شامل تحقیق در زمینه مواد زیست‌تخریب‌پذیر، فناوری‌های بازیافت پیشرفته و سیستم‌های مدیریت هوشمند زباله است.
مسیر امید به سوی آینده‌ای پایدار
اقتصاد چرخشی نه تنها یک ضرورت زیست‌محیطی، بلکه یک فرصت اقتصادی عظیم برای ایران است و نمونه‌های موفق ایرانی همچون مرکز بازیافت کرمانشاه، برنامه سپرده‌گذاری بطری‌های دانشگاه علم و صنعت و پیشرفت تدریجی در بازیافت شهر مشهد نشان می‌دهند که انتقال به اقتصاد چرخشی در ایران نه‌تنها ممکن بلکه در حال وقوع است و این موفقیت‌ها، هرچند محدود، بذرهای امیدی هستند که با حمایت مناسب و سرمایه‌گذاری کافی می‌توانند به درختان تناوری تبدیل شوند.
با پتانسیل ایجاد ۳.۵ تا ۱۰ میلیارد دلار ارزش افزوده از بازیافت، فرصت‌های شغلی قابل توجه، کاهش وابستگی به واردات مواد اولیه و بهبود کیفیت محیط زیست، اقتصاد چرخشی می‌تواند ایران را از چرخه معیوب سفته‌بازی و بازارهای ناپایدار نجات دهد و این مسیر نه تنها به اقتصاد ملی کمک می‌کند، بلکه فرصت‌هایی برای کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، اشتغال جوانان و توانمندسازی جوامع محلی فراهم می‌آورد.
تجربیات جهانی نشان می‌دهند که کشورهایی که در اقتصاد چرخشی سرمایه‌گذاری کرده‌اند، نه تنها از نظر زیست‌محیطی بلکه از نظر اقتصادی نیز بهره‌مند شده‌اند و ایران با بهره‌گیری از این تجربیات، سازگاری آن‌ها با شرایط بومی و استفاده از ظرفیت‌های داخلی می‌تواند الگوی موفقی برای سایر کشورهای در حال توسعه منطقه ایجاد کند، آینده‌ای که در آن زباله به منبع، آلودگی به فرصت و چالش‌ها به راه‌حل‌های نوآورانه تبدیل می‌شوند، دیگر دور از دسترس نیست و این آینده امیدبخش با مشارکت همگانی، سیاست‌گذاری هوشمندانه و سرمایه‌گذاری مستمر قابل دستیابی است.