«زکیّ» از ویژگی‌های برجسته امام رضا(ع) است که مفهومی عمیق و فراتر از پاکی ظاهری دارد. این لقب نشان‌دهنده معصومیت، طهارت و پاکی حضرت از هرگونه آلودگی اخلاقی و روحی است. در حقیقت، امام رضا(ع) نه تنها از گناه و خطا پاک است، بلکه چون شجره‌ای پرثمر، همواره در مسیر رشد و تکامل قرار دارد. این ویژگی‌ها نه تنها نشان‌دهنده کمال معنوی آن حضرت است، بلکه راهی است برای ما تا از طریق پیروی از سیره و آموزه‌های آن امام همام، به تزکیه نفس و پالایش روحی خود نائل شویم و در جامعه‌ای پاک و فاضله گام برداریم.
توفیق پیدا کردیم چهارشنبه هر هفته خوانندگان عزیز را میهمان شرح یکی از القاب مبارک امام رضا(ع) کرده و در گفت‌وگو با علما و اندیشمندان حوزه و دانشگاه، از جام معارف ناب رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم. این هفته در محضر استاد حوزه حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا حصاری، از شرح لقب دلنشین «زکیّ» بهره‌مند خواهیم شد؛ به امید آنکه گامی در راستای افزایش معرفت خود نسبت به آن امام همام برداریم.
از القاب حضرت رضا(ع) «زکیّ» است. درباره منشأ و معنای این لقب برای خوانندگان رواق بفرمایید.
لغت‌شناسان عرب درباره ریشه زکیّ و تزکیه، گفته‌اند ریشه آن «زکو» است و البته دیدگاه‌های متفاوتی درباره آن دارند. برخی آن را دارای دو معنا دانسته‌اند: یکی رشد و نمو و دیگری طهارت و پاکی، اما بیشتر لغت‌شناسان آن را به معنای نخست، یعنی رشد و نمو گرفته‌اند.
در قرآن کریم، واژه‌ها و مشتقات ریشه «زکو» از دو منظر قابل توجه‌اند. نخست آنکه گاهی این مشتقات در کنار واژه‌های مرتبط با «تطهیر» به کار رفته‌اند. به عنوان نمونه، در آیه ۱۰۳ سوره توبه آمده است: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکیهِمْ بِها» که در آن، از صدقه به‌عنوان وسیله‌ای برای تطهیر و تزکیه افراد یاد شده است. در این آیه، مفهوم تزکیه به معنای پاک‌سازی روحی و فکری افراد از آلودگی‌های مادی و معنوی است. مشابه این کاربرد را در آیه ۲۳۲ سوره بقره می‌بینیم «ذلِکمْ أَزْکی لَکمْ وَ أَطْهَر» که در آن تأکید بر این است تزکیه و تطهیر، زمینه‌ساز پاکیزگی کامل در زندگی انسان‌هاست.
دومین نکته این است در بسیاری از موارد، مشتقات واژه «تزکیه» به‌طور مطلق و بدون همراهی با واژه‌های دیگر در قرآن آمده‌اند، نظیر آیات «مَنْ تَزَکی فَإِنَّما یتَزَکی لِنَفْسِهِ» (فاطر/۱۸) و «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکی» (اعلی/۱) که در این آیات بر ضرورت تزکیه و رشد فردی تأکید شده است. همچنین در آیه ۷۶ سوره طه آمده است: «وَ ذلِک جَزاءُ مَنْ تَزَکی» که در آن، پاداش تزکیه به عنوان نتیجه‌ای از پاک‌سازی نفس بیان شده است. اما در یکی از آیات، واژه «تزکیه» در کنار «تدسیه» (آلودگی) آمده است؛ در آیه‌های ۹ و ۱۰ سوره شمس می‌خوانیم: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکاهَا/وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا» یعنی هر که به تزکیه نفس پرداخته و آن را از آلودگی‌ها پاک کرده است، رستگار خواهد شد، در حالی که هر که در فساد و آلوده‌سازی نفس خود کوشیده است، دچار شکست و ناامیدی می‌شود. این آیه به‌روشنی نشان می‌دهد تزکیه و تدسیه دو راه کاملاً متضاد هستند که نتیجه‌ای کاملاً متفاوت دارند.
پس معلوم شد زکیّ به معنای پاک و پاکیزه و نیز رشد و نموکننده و اصلی که رشد و نمو دائمی و طیب داشته باشد آمده است. با این توضیح، وقتی این لقب را به حضرت رضا(ع) اطلاق می‌کنیم، یعنی آن حضرت پاک و پاکیزه از آلودگی‌هاست و شجره مبارکی است که علم، تقوا، اخلاق، خوبی و فضائل، شاخه‌هایی از ملکات اخلاقی آن حضرت است که با معارف ناب رضوی همواره در حال رشد و نمو است. براساس این لقب، امام رضا(ع) از همه آلودگی‌ها، گناهان و رذائل اخلاقی پاک و بری بوده و درواقع معصوم هستند؛ به‌گونه‌ای که هیچ‌گونه خطایی از ایشان سر نزده و گناه و آلودگی در شخصیت، رفتار و گفتار آن حضرت راه نداشته است.
فرایند تزکیه در متون دینی به‌عنوان راهی برای رسیدن به کمالات انسانی معرفی شده؛ چه عواملی در این تحول روحی و اخلاقی دخیل هستند و چگونه این عوامل به‌طور هم‌زمان در مسیر رشد فردی و معنوی انسان مؤثرند؟
تزکیه یکی از مفاهیم بنیادی در آموزه‌های دینی است که به معنای پاک‌سازی نفس از آلودگی‌های اخلاقی، فکری و روحی است و در قرآن کریم و دیگر متون دینی به‌عنوان فرایندی مهم برای ارتقای انسان به کمال معرفی شده است. در این مسیر، عوامل مختلفی نقش دارند.
نخستین عامل مهم، توفیق الهی است. بدون رحمت خداوند، هیچ انسانی قادر به تزکیه خود نخواهد بود. خداوند دو نوع تزکیه را فراهم می‌کند: تزکیه موهبتی که برای برخی انسان‌ها مانند انبیا(ع) و امامان(ع) است و تزکیه اکتسابی که در آن انسان باید با تلاش و کوشش، نفس خود را پاک کند. در این مسیر، خداوند با فرستادن پیامبران و فراهم کردن شرایط توبه به انسان‌ها کمک می‌کند. عامل دوم در تزکیه، قرآن کریم است. قرآن، انسان را از تاریکی‌ها به نور هدایت می‌کند و با عمل به آن، انسان از آلودگی‌های جهالت و گناه پاک می‌شود. قرآن دستورالعمل‌هایی برای رسیدن به کمال روحی فراهم می‌کند.
ایمان به خداوند و انجام عمل صالح، عامل دیگری است که انسان را از آلودگی‌ها دور کرده و به پاکیزگی روحی می‌رساند. قرآن تأکید دارد ایمان و عمل صالح از ابزارهای اصلی در تزکیه نفس هستند. همچنین، خوف از خداوند، انسان را از گناه و پیروی از خواسته‌های باطل بازمی‌دارد و او را در مسیر تزکیه قرار می‌دهد. در نهایت، عبادات نیز نقش مهمی در تزکیه نفس دارند. نماز، روزه، وضو، انفاق و دیگر عبادات به‌عنوان ابزارهای تزکیه شناخته می‌شوند. انجام این عبادات، انسان را از آلودگی‌های معنوی دور و او را به کمال نزدیک می‌کند. قرآن و سنت پیامبر اسلام(ص) مسلمانان را به این عبادات فراخوانده‌اند تا از طریق آن‌ها تزکیه نفس حاصل شود.
بنابراین، تزکیه فرایندی است که با کمک عوامل مختلفی چون توفیق الهی، قرآن، ایمان و عمل صالح، خوف از خدا و عبادات، انسان را از آلودگی‌ها پاک کرده و به کمال می‌رساند، به‌طوری‌که فرد در دنیا و آخرت به سعادت و فلاح دست می‌یابد.
زائران امام رضا(ع) چگونه می‌توانند مفهوم «زکیّ» را در زندگی خود پیاده کنند و با توجه به سیره آن حضرت، چه راهکارهایی برای تحقق تزکیه فردی و اجتماعی وجود دارد تا نه تنها خود را به مقام زکیّ بودن نزدیک کنند بلکه در جامعه‌ای پاکیزه نیز مؤثر واقع شوند؟
لقب زکیّ می‌تواند کاربردهای زیادی در زندگی فردی و اجتماعی ما داشته باشد. پاک بودن فردی از رذائل و صفات ناپسند و پاک بودن اجتماع از بدی‌ها و زشتی‌ها بسیار مطلوب است و جامعه را به مدینه فاضله نزدیک می‌کند. در مرحله نخست باید همگان به درگاه حضرت رضا(ع) تضرع و درخواست کنیم که شفیع شوند و از خداوند بخواهند توفیق زکیّ بودن پیدا کرده و نفس خود را تزکیه کنیم. در مرحله بعد، باید زندگی و سیره آن حضرت را دقیق مورد مطالعه قرار دهیم و در عمل، تابع و پیرو سیره رفتاری آن امام همام باشیم تا به مقام زکیّ بودن نزدیک شویم. سوم، باید در همین مسیر، سعی در تزکیه جامعه خود داشته باشیم که اگر جامعه پاک، مطهر و زکیّ باشد، مدینه فاضله محقق می‌شود و افراد آن جامعه به سوی حیات طیبه پیش می‌روند. خداوند همه ما را در عمل به گفتار و رفتار امام علی بن موسی‌الرضا(ع) موفق و مؤید بدارد و توفیق زیارت با معرفت آن حضرت را نصیبمان بفرماید.