اختلالات ارتوپدی و نورولوژی از مهم‌ترین مشکلاتی هستند که سلامت جسمی و عملکرد روزمره افراد را به طور جدی تحت تأثیر قرار می‌دهند. این اختلالات می‌توانند از طیف وسیعی از عوامل از جمله آسیب‌های فیزیکی، بیماری‌های مزمن، تغییرات ناشی از افزایش سن یا مشکلات ژنتیکی نشأت بگیرند و تأثیرات آن‌ها گاه تا پایان عمر فرد باقی می‌ماند.
اختلالات ارتوپدی مربوط به سیستم اسکلتی‌عضلانی، شامل استخوان‌ها، مفاصل، عضلات، تاندون‌ها و رباط‌ها هستند. از شایع‌ترین این مشکلات می‌توان به آرتروز، پوکی استخوان، دیسک کمر، زانودرد و شکستگی‌ها اشاره کرد. این بیماری‌ها اغلب با درد، کاهش توان حرکتی و اختلال در فعالیت‌های روزمره همراه هستند و در صورت تشخیص و درمان به موقع، می‌توان از عوارض جدی‌تر آن‌ها جلوگیری کرد. از سوی دیگر، اختلالات نورولوژی به بیماری‌ها و مشکلات سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) و محیطی (اعصاب محیطی) اشاره دارند. این اختلالات می‌توانند علائمی همچون ضعف عضلانی، تشنج، اختلالات حرکتی یا حسی و حتی مشکلات شناختی ایجاد کنند.
بیماری‌هایی همچون سکته مغزی، پارکینسون، ام‌اس و نوروپاتی محیطی در این دسته قرار می‌گیرند و نیازمند مدیریت دقیق و طولانی‌مدت هستند. ارتباط میان این دو دسته اختلالات در بسیاری از موارد بسیار نزدیک است. برای مثال، آسیب‌های نخاعی می‌توانند به طور هم‌زمان مشکلات حرکتی (جنبه ارتوپدی) و عصبی (جنبه نورولوژی) ایجاد کنند. آگاهی از این مسائل، تشخیص زودهنگام و دسترسی به درمان‌های مناسب، نقش کلیدی در کاهش تأثیرات منفی این اختلالات و ارتقای کیفیت زندگی بیماران دارد.در این باره با آرزو شیرزادی، متخصص کاردرمانی و استاد دانشگاه علوم پزشکی اصفهان به گفت‌وگو نشستیم تا درباره اختلالات ارتوپدی و نورولوژی بیشتر بدانیم.
چه نوع اختلالات ارتوپدی و نورولوژی معمولاً به کاردرمانی نیاز دارند؟
اختلالات ارتوپدی شامل مواردی چون شکستگی‌ها، پارگی تاندون‌ها، ضعف عضلات، سوختگی‌ها، قطع عضو، آسیب‌های عصبی، مشکلات استخوان و مفاصل است. این مشکلات ممکن است در کودکان یا بزرگسالان مشاهده شود. در حوزه نورولوژی، آسیب‌های سیستم مرکزی نظیر مغز و نخاع یا سیستم اعصاب محیطی که اعصاب محیطی آسیب‌دیده‌اند، نیازمند کاردرمانی هستند. نمونه‌هایی از این موارد شامل سکته مغزی، ضربه مغزی، قطع نخاع، میوپاتی، نوروپاتی، و بیماری‌های خودایمن نظیر ام‌اس می‌باشد. همچنین بیماری‌های پیشرونده‌ی سیستم مرکزی، فلج مغزی در کودکان، و مشکلات مرتبط با اررب نیز جزو این گروه هستند. از شایع‌ترین موارد نورولوژی می‌توان به ام‌اس، سکته مغزی، ضربه مغزی، قطع نخاع، پارکینسون و بیماری ای‌ال‌اس اشاره کرد.
در درمان اختلالات ترکیبی ارتوپدی و نورولوژی چه تکنیک‌هایی بیشتر استفاده می‌شود؟
برای درمان این اختلالات، ابتدا باید هدف بیمار از مراجعه به کاردرمانی مشخص شود. برای مثال، اگر بیمار دارای آسیب عصبی، شکستگی و یا ام‌اس باشد اما اولویت او راه رفتن و استقلال در این زمینه باشد، درمان بر اساس این هدف تنظیم می‌شود. تکنیک‌های مورد استفاده متنوع هستند، اما در نهایت هدف اصلی استقلال فرد، افزایش رضایت و بهبود کیفیت زندگی اوست.
نقش کاردرمانی در بهبود کیفیت زندگی بیماران چیست؟
کاردرمانی به طور کلی با هدف استقلال فرد و بهبود کیفیت زندگی او انجام می‌شود. هر فرد، با هر نوع ناتوانی، باید بتواند در خانه و جامعه مستقل عمل کند. با استفاده از تکنیک‌های مختلف، فرد به استقلال می‌رسد و همین امر موجب بهبود کیفیت زندگی او می‌شود. البته کیفیت زندگی امری فردی و متغیر است؛ ممکن است برای یک فرد کاهش درد و برای دیگری بهبود تعادل یا توانایی راه رفتن کیفیت زندگی را افزایش دهد. به طور کلی، کاردرمانی مراجع‌محور بوده و اولویت‌های هر فرد را در زندگی مدنظر قرار می‌دهد.
برای بیماران با شکستگی‌های مزمن یا عوارض جراحی ارتوپدی چه تمریناتی پیشنهاد می‌کنید؟
تمرینات برای این دسته از بیماران بسیار متنوع و مراجعه‌محور است و نمی‌توان یک نسخه کلی برای همه ارائه داد. با این حال، به صورت کلی می‌توان توصیه کرد که بیماران روی تقویت عضلات اطراف استخوان آسیب‌دیده کار کنند. همچنین، استفاده از گرما می‌تواند به کاهش درد کمک کند. انواع ماساژها نیز به عنوان یک روش پیشنهادی مطرح می‌شوند.
چگونه می‌توان مشکلات حرکتی ناشی از آرتروز یا دیسک کمر را به کمک کاردرمانی کاهش داد؟
برای کاهش مشکلات حرکتی ناشی از آرتروز یا دیسک کمر، ابتدا باید مرحله بیماری و شدت علائم مشخص شود. تمرینات و تکنیک‌های مورد استفاده برای هر بیمار متفاوت خواهد بود. برای آرتروز، تقویت عضلات به کاهش درد کمک می‌کند. در مورد دیسک کمر، تنظیم وضعیت بدن در طول روز و اصلاح جابجایی‌ها می‌تواند مؤثر باشد. با این حال، به دلیل تفاوت در مراحل بیماری، علائم و اهداف هر بیمار، نمی‌توان یک رویکرد کلی برای همه بیماران ارائه داد.
نقش کاردرمانی در بهبود دامنه حرکتی مفاصل پس از جراحی چیست؟
یکی از اهداف در کاردرمانی ارتوپدی ، بهبود و افزایش دامنه حرکتی است. کاردرمانی با استفاده از حرکات موبیلیزیشن و تکنیک‌های دستی، دامنه حرکتی مفاصل را افزایش می‌دهد. این رویکردها که عمدتاً مبتنی بر درمان‌های دستی هستند، به نتایج مؤثری در بهبود عملکرد مفاصل دست پیدا کرده‌اند. این مداخلات می‌توانند در فواصل بین پروسه‌های جراحی نیز انجام شوند تا عملکرد مفصل بهبود یابد.
در درمان بیماری‌هایی همچون سکته مغزی، ام‌اس یا پارکینسون، کاردرمانی چه تأثیری دارد؟
کاردرمانی یکی از بهترین و مؤثرترین درمان‌ها برای بیماری‌های نورولوژیکی نظیر سکته مغزی، ام‌اس و پارکینسون است. این روش، علاوه بر بهبود توانایی‌های فرد، به افزایش رضایت از زندگی و مدیریت بهتر محدودیت‌ها کمک می‌کند. کاردرمانی با رویکرد فردمحور، به نیازها و اهداف بیمار توجه کرده و تأثیر چشمگیری در بهبود کیفیت زندگی این بیماران دارد.
چه تکنیک‌هایی برای تقویت هماهنگی عضلات و تعادل در بیماران نورولوژیک به کار می‌رود؟
برای تقویت هماهنگی عضلات و تعادل در بیماران نورولوژیک، ابتدا باید ارزیابی دقیقی از مشکلات بیمار صورت گیرد. مشکلات ممکن است ناشی از ضعف عضلات، نقص در سیستم عصبی، گوش میانی یا بینایی باشند. با شناسایی ناحیه مشکل‌دار، مداخلات لازم انجام می‌شود. تکنیک‌های متنوعی وجود دارند که تعادل را بهبود می‌بخشند و به بیمار کمک می‌کنند تا در جامعه مستقل‌تر عمل کند. برای مثال، سالمندان ممکن است پس از کاردرمانی قادر به راه رفتن در خیابان یا استفاده از وسایل نقلیه عمومی شوند، همچنین رویکردهای جبرانی همچون استفاده از عصا، واکر یا تجویز کفی برای مشکلات اسکلتی نیز در این زمینه کاربرد دارند.
چگونه می‌توان ضعف عضلانی یا اسپاسم‌های ناشی از مشکلات عصبی را کنترل کرد؟
کنترل ضعف عضلانی و اسپاسم‌های ناشی از مشکلات عصبی نیازمند ارزیابی دقیق از شرایط بیمار و فعالیت‌های روزانه او است. در ابتدا برنامه‌ریزی بر اساس سبک زندگی بیمار انجام می‌شود و توصیه‌هایی ارائه می‌شود که خستگی او کاهش پیدا کند، زیرا کاهش خستگی می‌تواند به کنترل اسپاسم‌ها کمک کند. برای تقویت عضلات، تمریناتی متناسب با قدرت فعلی عضله طراحی می‌شود. این تمرینات به‌تدریج و با توجه به پیشرفت بیمار افزایش می‌یابند تا به‌مرور قدرت عضله بهبود پیدا کند.
مراحل توانبخشی بیماران دچار آسیب‌های نخاعی چگونه است؟
توانبخشی بیماران نخاعی از مرحله بستری در بیمارستان آغاز می‌شود. این فرآیند به نوع و محل آسیب نخاعی بستگی دارد؛ آسیب ممکن است کامل یا ناقص باشد و سطح آسیب نیز تأثیرگذار است. برای مثال، در آسیب‌های گردنی، توانایی حرکت دست‌ها و شانه‌ها ممکن است محدود شود، درحالی‌که در آسیب‌های کمری، حرکت پاها تحت تأثیر قرار می‌گیرد. مداخلات توانبخشی در مرحله حاد شروع می‌شود و تا زمانی که فرد بتواند استقلال عملکردی خود را به دست آورد، ادامه پیدا می‌کند. توانبخشی شامل تمرینات حرکتی، تقویت عضلات باقی‌مانده و استفاده از وسایل کمکی در صورت نیاز است.
آیا از فناوری‌های نوین مثل واقعیت مجازی یا روباتیک در کاردرمانی استفاده می‌کنید؟
بله، فناوری‌های نوین در کاردرمانی کاربرد دارند. استفاده از تکنولوژی‌هایی همچون واقعیت مجازی (Virtual Reality) به‌تدریج در کلینیک‌ها رایج شده است، همچنین دستگاه‌هایی همچونCPM (Continuous Passive Motion) برای حرکت دادن مفاصل و دستگاه‌های بیوفیدبک برای بهبود کنترل حرکتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. اگرچه استفاده از رباتیک در ایران محدود است، در برخی کلینیک‌ها ابزارهای پیشرفته‌ای برای توانبخشی حرکتی بیماران به کار گرفته می‌شود.
چقدر زمان لازم است تا بیمارانی که دچار سکته مغزی شده‌اند، با کاردرمانی بهبود پیدا کنند؟
مدت زمان بهبودی بیماران سکته مغزی به شدت آسیب، محل ضایعه، سن و انگیزه بیمار بستگی دارد. شش ماه اول پس از سکته مغزی، زمان طلایی( golden time) برای مداخلات کاردرمانی است. در این دوره، جلسات باید به‌طور منظم و با شدت بیشتری انجام شوند. پس از شش ماه، بهبودی همچنان ممکن است و گلدن تایم دوم تا دو سال پس از سکته ادامه دارد، اما سرعت بهبود کاهش پیدا می‌کند، بنابراین تداوم مداخلات کاردرمانی به‌ویژه در دو سال اول بسیار حیاتی است.
چگونه می‌توان مشکلات حرکتی یا تأخیر رشد حرکتی در کودکان را با کاردرمانی بهبود داد؟
کاردرمانی یکی از مداخلات اصلی برای مشکلات حرکتی یا تأخیر رشد در کودکان است. ابتدا ارزیابی دقیقی از علت تأخیر انجام می‌شود، از جمله بررسی مشکلات حین بارداری، زایمان یا بیماری‌های دیگر. که در نهایت مراحل رشدی کودک کسب شود و کودک بیشترین استقلال ذهنی و جسمی را داشته باشد.
چه توصیه‌هایی برای والدین کودکان مبتلا به فلج مغزی یا اسپینا بیفیدا دارید؟
برای والدین کودکان مبتلا به فلج مغزی یا اسپینا بیفیدا، توصیه می‌شود کاردرمانی را هرچه زودتر، ترجیحاً قبل از دو سالگی آغاز کنند، زیرا رشد مغز در این دوره بسیار سریع است. روش‌های درمانی باید بر پایه بازی و مشارکت فعال کودک باشد تا او احساس رضایت داشته باشد. والدین باید از اجبار و روش‌های خشن خودداری کنند، همچنین لازم است تکنیک‌های مناسب برای حمل و جابه‌جایی کودک را بیاموزند تا از آسیب به خود جلوگیری کنند. تداوم درمان و حفظ روحیه مثبت در خانواده از اهمیت زیادی برخوردار است.
آیا تمریناتی وجود دارد که بتواند از مشکلات حرکتی یا عصبی پیشگیری کند؟
برای پیشگیری از مشکلات حرکتی یا عصبی، حفظ قدرت عضلات و انجام فعالیت‌های منظم روزانه اهمیت دارد. تمرینات آرام‌سازی، مدیتیشن و کاهش استرس نیز می‌توانند نقش مؤثری در پیشگیری داشته باشند. هرچند این اقدامات نمی‌توانند مشکلات عصبی را به طور کامل جلوگیری کنند، اما با بهبود وضعیت جسمی و روحی، می‌توان خطر بروز این مشکلات را کاهش داد.
چه توصیه‌هایی برای حفظ وضعیت صحیح بدنی در کارهای روزمره دارید؟
حفظ وضعیت صحیح بدنی (پُستچر) به ساختار اسکلتی و عضلانی هر فرد وابسته است. در سنین رشد، می‌توان تغییرات مثبتی ایجاد کرد، اما در بزرگسالی اصلاح وضعیت بدنی دشوارتر می‌شود. توصیه می‌شود افراد در حین کار یا استراحت، پوزیشن خود را به طور مرتب تغییر دهند، تمرینات کششی و هوازی انجام دهند و به نحوه قرارگیری بدن خود آگاه باشند. برای مشکلاتی همچون قوز پشتی، زانوی پرانتزی یا کف پای صاف، کاردرمانی و در برخی موارد جراحی توصیه می‌شود.
انتهای پیام