پایگاه خبری جماران ،سارا معصومی: «رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی تا ساعاتی دیگر در تهران خواهد بود. تلاش برای حل و فصل اختلاف های باقیمانده میان ایران و آژانس، مهمترین دستور کار رایزنی های او با مقام های ایرانی خواهد بود.»
این گزاره خبری در چندسال اخیر بارها و بارها به مقدمه گزارش های رسانه ای پیرامون تداوم اختلاف میان ایران و آژانس درباره چند و چون برنامه هسته ای ایران در گذشته، حال و البته آینده تبدیل شده است. هربار نیز موضوعی در میدان تحولات و یا پشت پرده رایزنی ها وجود داشته که امیدواری به حل و فصل این اختلاف ها را دچار فراز و فرود کرده است. گاه پیشرفت مذاکرات سیاسی برای احیاأ برجام، امیدواری ها برای سر و سامان یافتن پرونده بازمانده اختلاف میان ایران و آژانس را قوت بخشیده و گاه فضای متشنج سیاسی میان ایران و غرب، صدای پای صدور قطعنامه را به زنگ خطری برای تهران و به موتور محرکه برای سرعت بخشیدن به مذاکره با آژانس تبدیل شده است.
نگاهی دقیق و مبتنی بر رصد واقعیت ها نشان می دهد که هرچند دو طرف گرفتار در روند رفت و برگشت مذاکرات برای حل اختلاف ها بر فنی بودن فضای حاکم بر این رایزنی ها تاکید دارند اما تجربه می گوید توافقی فنی حاصل نمی شود مگر زمانی که بستر سیاسی لازم برای آن فراهم باشد. این بستر سیاسی نیز از زمان خروج ایالات متحده از برجام در سال ۲۰۱۸ میلادی تاکنون در عمده موارد یا فراهم نشده و یا گرفتار تحلیل ها و برداشت های نادرست دو طرف از شرایط یکدیگر شده و درست در چند قدمی خط پایان دوباره به محاق رفته و به آینده ای نامعلوم موکول شده است. از قضا این بار نیز سفر مدیرکل ۶۳ ساله آژانس به تهران که اتفاقا کار خود را در این جایگاه در دوره اول ریاست جمهوری دونالد ترامپ آغاز کرد در شرایط خاص منطقه ای و بین المللی صورت می گیرد.
سفر به تهران در خزان صلح
زمانی که رافائل گروسی در میانه اردیبهشت ماه سال جاری در تهران و اصفهان با مقام های ایرانی دیدار کرد هنوز فوت رئیس جمهور وقت ایران ابراهیم رئیسی و وزیر خارجه او حسین امیرعبداللهیان در یک سانحه هوایی، صحنه سیاسی در ایران را دستخوش تحولات نکرده بود. دستاوردهای آن رایزنی ها هر چه بود با توجه به برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در ایران و روی کار آمدن دولتی با خط و مشی متفاوت سیاسی در تهران به بحث و بررسی دوباره گذاشته شد. در این میان، برگزاری نشست سالانه مجمع عمومی در نیویورک فرصتی شد تا گروسی با عباس عراقچی که از او به عنوان دیپلماتی آشنا به ریز و بم مسائل هسته ای ایران یاد می کند دیدار و آخرین وضعیت اختلاف های موجود و راه حل های پیش رو را بررسی کند.
اکنون رافائل گروسی برای نخستین بار از زمان آغاز به کار دولت چهاردهم به تهران می آید تا شاید بتواند در رایزنی های سه گانه با رئیس جمهور، وزیر خارجه و رئیس سازمان انرژی اتمی ایران مسیری جدید را برای تنش زدایی از رابطه میان ایران و آژانس پایه گذاری کند.
بازگشت مسبب وضع موجود به کاخ سفید
جدا از تغییر صحنه سیاسی در ایران، سفر گروسی در شرایط ملتهب منطقه ای و متفاوت بین المللی هم رخ می دهد. در ایالات متحده دونالد ترامپ، نامزد جمهوری خواهان توانست کاملا هریس، معاون رئیس جمهور مستقر جو بایدن و نامزد دموکراتها را شکست داده و مسیر بازگشت خود به کاخ سفید را هموار کند. هرچند که رافائل گروسی در پاسخ به پرسشی درباره تأثیر این تحول بر پرونده هسته ای ایران می گوید با دولت اول ترامپ کار کرده و اتفاقا همکاری خوبی هم بوده، اما بازگشت مردی که با خروج از برجام مسبب وضعیت پیش آمده در پرونده هسته ای و رفع تحریم های ایران است برای تهران و بازماندگان در توافق خبر خوشایندی نیست. هرچند که دولت جدید تا بیست ژانویه ۲۰۲۵ کار خود را در کاخ سفید آغاز نمی‌‌کند، اما خبرهای رسیده از چهره های دعوت شده به کابینه ترامپ نشان از بازگشت سیاست فشار حداکثری بر تهران دارد که در دولت نخست او با خروج از برجام و بازگرداندن لیست بلند بالایی از تحریم های ایران آغاز شد.
در چنین شرایطی به سختی می توان از عدم تأثیر گذاری این روند بر مذاکرات ایران و آژانس سخن گفت و به نظر می رسد که اتفاقا دو طرف در پرتو انتخاب مجدد ترامپ باید در سرعت و شاید هم جنس گام هایی که برای حل و فصل اختلاف یافته اند تغییرات کمی و کیفی بدهند.
تهدیدهای هسته ای در منطقه
گروسی در حالی به تهران می آید که جمهوری اسلامی ایران و رژیم اسرائیل از حالت جنگ در سایه خارج شده و رویارویی مستقیم نظامی را تجربه می کنند. در این رویارویی سخن از هدف قرار دادن تاسیسات هسته ای ایران هم به میان آمده و حتی برای رسانه های آمریکایی پیش از حمله اخیر اسرائیل به ایران ادعا کردند که این دولت جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده بوده که اسرائیل را از هدف قرار دادن تأسیسات هسته ای و یا زیرساخت های انرژی ایران منصرف کرده است. ادعایی که به نظر می رسد بیشتر با هدف تأثیر بر واکنش جمهوری اسلامی ایران به حمله اسرائیل مطرح شده بود.
با این همه، جدا از اظهار نظرهایی که مقام های اسرائیلی درباره مشروع دانستن حمله به تأسیسات هسته ای ایران مطرح می کنند، در داخل ایران هم این قبیل تنش آفرینی ها با موضع گیری چهره هایی چون کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام درباره امکان تغییر دکترین هسته ای ایران همراه شده است. موضع گیری هایی که به نظر می رسد آژانس بین المللی انرژی اتمی جایگاه ویژه ای را به آنها در گزارش های دوره ای به شورای حکام این نهاد اختصاص داده است.
اروپا به دنبال ابزار فنی لازم برای فعالسازی «مکانیسم ماشه»؟
تحول دیگری که در جریان سفر گروسی به تهران و تعریف هرگونه نقشه راه برای حل و فصل اختلاف ها مهم است، تاریخ اکتبر ۲۰۲۵ است. آنچه که گذشت زمان در این ساعت شنی را خطرناک می کند، رسیدن دو طرف به ضرب الاجل دهمین سال برجام یعنی 2025 و موعد پایان عمر قطعنامه 2231 و لغو کامل شش قطعنامه تحریمی شورای امنیت علیه جمهوری اسلامی ایران است. بسیاری بر این باورند که در صورت تداوم وضعیت فعلی، یکی از کشورهای اروپایی به منظور جلوگیری از لغو کامل این قطعنامه ها به مکانیسم ماشه در شورای امنیت متوسل خواهد شد. در چند روز اخیر نیز برخی گمانه زنی ها در خصوص نقش انگلیس در این خصوص مطرح شده است.
هرچند که در برجام نقش ناظر کیفی به آژانس بین المللی انرژی اتمی داده شده، اما فراموش نکنیم که آغاز رسمی امنیتی سازی پرونده هسته ای ایران هم با ارجاع این پرونده از شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی به شورای امنیت ملل متحد بود. اکنون نیز احتمال تکرار این سناریو تا پیش از موعد پایان عمر قطعنامه 2231 در سال 2025 میلادی وجود دارد. این ساعت شنی در حالی به کار افتاده که رابطه ایران و اروپا در بدترین وضعیت خود در چندسال اخیر قرار گرفته و در شرایطی که در چند هفته پیش رو شاهد آغاز تحولی در این زمینه نباشیم، می توان گفت که ایران فرصت بسترسازی سیاسی مناسب برای جلوگیری از تنش آفرینی در این فقره در اکتبر۲۰۲۵ توسط یکی از کشورهای اروپایی عضو برجام را از دست خواهد داد.
به نظر می رسد که فشار کشورهای اروپایی بر گروسی از هم اکنون آغاز شده و مدیر کل آژانس بین المللی با سفر به تهران و دیدار با اعضای دولت جدید به دنبال تلاش برای مدیریت وضعیت فعلی است؛ هرچند که به تجربه بعید به نظر می رسد در صورت اتخاذ یک تصمیم سیاسی در مجموعه غرب برای استفاده ابزاری از گزارش های آژانس پیرامون ایران و ارجاع پرونده به شورای حکام و شورای امنیت، مدیر کل آژانس انگیزه ای برای ایستادگی داشته باشد.
بر همین اساس، اگر برنامه کشورهای اروپایی تحت فشار قرار دادن تهران با تهدید استفاده از سازوکار موسوم به «مکانیسم ماشه» باشد، این کشورها به ادلّه بیشتری درباره آنچه قرار است عدم پایبندی جدی ایران به تعهدات بخوانند نیاز دارند و این مستندات را باید از دل گزارش های فصلی و یا فوق العاده آژانس درباره کیفیت و کمیت برنامه هسته ای ایران بیابند.
تلاش برای دور کردن سایه یک قطعنامه دیگر
لازم به ذکر است که این بار نیز سفر مدیر کل آژانس به تهران ده روز پیش از نشست فصلی شورای حکام صورت می پذیرد و مشخص نیست که آیا در نشست فوق شاهد صدور قطعنامه جدیدی علیه ایران خواهیم بود یا خیر؟! ناگفته پیدا است که تلاش ایران در این سفر تأثیرگذاری بر گزارشی است که گروسی به این نشست ارائه خواهد کرد و می تواند مبنای بازی سیاسی جدید غرب باشد.
در شرایطی که شورای حکام با توجه به شرایط متشنج منطقه ای و خویشتن داری تهران در برابر تله تل آویو برای گسترش دامنه جنگ و بازگشت ترامپ به قدرت به دنبال بنزین ریختن بیشتر بر آتش به راه افتاده نباشد و از صدور قطعنامه در نشست پیش رو خودداری کند، می توان گفت که فضا برای کار دو طرف در سه ماهه پیش رو آسان تر خواهد بود. در این زمینه شنیده های جماران حاکی از این است که در صورت صدور قطعنامه در نشست پیش روی شورای حکام، تهران نیز واکنش تندی نشان داده و در این باره تصمیم گیری هم شده است.
بیانیه مشترک مارس ۲۰۲۳ همچنان معیار کار است
به نظر می رسد که مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در این سفر نیز مانند سایر رایزنی های صورت گرفته با تهران در قریب به یک سال اخیر به دنبال اجرایی کردن بیانیه مشترک که آخرین سند مورد توافق دو طرف پیرامون نقشه راهی برای حل و فصل اختلاف ها است، باشد. در بیانیه آژانس پیرامون سفر پیش روی گروسی نیز آمده است:
«رافائل گروسی با پر اهمیت خواندن سفر آتی خود به تهران اعلام کرد ضروری است که ما در اجرای بیانیه مشترک توافق شده با ایران در مارس ۲۰۲۳، پیشرفت اساسی داشته باشیم. دیدارهای گروسی در تهران بر مبنای گفتگوهای پیشین مدیرکل آژانس انرژی اتمی با وزیر امور خارجه ایران عباس عراقچی در حاشیه مجمع‌عمومی سازمان ملل در ماه سپتامبر صورت خواهد گرفت.»
چه در سخنان محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی و چه در در اظهارات شخص گروسی در مناسبتهای مختلف به مرجعیت بیانیه مشترک در سازوکار جدید تعیین شده برای حل و فصل اختلاف های موجود اشاره شد. مفاد این بیانیه چیست؟ سازمان انرژی اتمی ایران (AEOI) و آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA)در تاریخ 4 مارس ۲۰۲۳ (۱۳ اسفند ۱۴۰۱) در خصوص موارد زیر به توافق رسیدند:
- تعاملات بین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران با روحیه همکاری و با رعایت کامل صلاحیت‌های آژانس و حقوق و تعهدات جمهوری اسلامی ایران بر اساس موافقتنامه‌های جامع پودمانی صورت خواهد پذیرفت.
- در خصوص مسائل پادمانی باقیمانده مربوط به سه مکان، ایران آمادگی خود را برای ادامه همکاری و ارائه اطلاعات و دسترسی بیشتر به منظور رسیدگی به مسائل پادمانی باقیمانده اعلام کرد.
- ایران به صورت داوطلبانه به آژانس اجازه می‌دهد تا چنانچه مقتضی باشد فعالیت‌های راستی آزمایی و نظارت بیشتر را اجرا کند. روش اجرای آن طی یک نشست فنی که به زودی در تهران برگزار می‌شود، میان دو طرف مورد توافق قرار خواهد گرفت.
دستاوردهای مورد انتظار
تجربیات سال های اخیر پیرامون رایزنی های ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی با توجه به ارتباط این رایزنی ها با مذاکرات متوقف شده احیاء برجام جای چندانی برای خوش بینی حداقل در این مقطع باقی نمی گذارد، مگر آنکه مجموع شرایط گفته شده این بار دو طرف را به سمت یک اراده سیاسی جدی برای پیگیری پرونده های اختلافی باقیمانده سوق دهد.
در حوزه مذاکرات سیاسی هرچند که شرایط جنگ در غزه و لبنان روند مذاکرات غیر مستقیم میان ایران و آمریکا در مسقط را متوقف کرده و میان ایران و اروپا نیز در چند ماه اخیر مذاکرات جدی پیرامون احیاء برجام صورت نگرفته، اما از مجموع سخنان مقام های ایرانی، اروپایی و حتی شخص گروسی به نظر می رسد که گزینه ممکن از نظر همه رسیدن به توافقی مشابه برجام باشد.
برخی از کارشناسان معتقدند که سه کشور اروپایی نیز با یا بدون آمریکای ترامپ به دنبال استفاده از تهدید فعالسازی مکانیسم ماشه برای قرار گرفتن پشت میز مذاکره با هیات ایرانی پیرامون توافقی شبیه به برجام هستند که توافق هسته ای مصوب ۲۰۱۵ می تواند بستر آن باشد. در چنین شرایطی، تهران با دعوت از رافائل گروسی و چیدمان برنامه های او که دیدار با رئیس جمهور را هم در کنار گفت و گو با وزیر خارجه و رئیس سازمان انرژی اتمی قرار داده، در حقیقت این پیام را می دهد که آماده تعامل مثبت با آژانس است و نه تشدید تقابل.
به نظر می رسد که شخص گروسی و عراقچی نیز به شکل گرفتن این فضا پیش از آغاز رسمی رایزنی ها در روز پنجشنبه مایل هستند. گروسی در مصاحبه با خبرگزاری «آسوشیتدپرس» یک روز پیش از سفر به تهران گفت: «امیدوارم که دیدارها با مقامات ایرانی، از جمله رئیس جمهور جدید این کشور، بتواند به پیشرفتی در نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران منجر شود. همچنین امیدوارم در این سفر نیز هم‌راستا با گفت‌وگوهای مثبتی که با «سید عباس عراقچی»، وزیر امور خارجه ایران در جریان مجمع عمومی سازمان ملل در ماه سپتامبر داشتم، به پیشرفت‌های تازه دست پیدا کنیم.»
سیدعباس عراقچی وزیر امور خارجه امروز در حاشیه جلسه هیات دولت درباره سفر رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بیان کرد: «همکاری‌های ما با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دامنه‌دار است و از قدیم وجود داشته، به هر حال مشکلات و اختلاف نظرهایی نیز در خصوص نحوه این همکاری وجود دارد. معتقدیم این سفر در زمان بسیار مناسبی انجام می‌شود و البته برنامه‌ریزی سفر گروسی از مدت‌ها قبل انجام شده بود. امیدواریم در این سفر در خصوص برخی اختلافات موجود و نحوه همکاری‌های آینده به توافقاتی برسیم. روحیه گروسی در صحبت‌هایی که دوستان ما در وین با وی داشتند، مثبت است و امیدواریم با این روحیه مثبت بتوانیم مسیر جدیدی برای همکاری بین ایران و آژانس ترسیم کنیم.»
در حال حاضر و پیش از حضور گروسی در تهران و مشاهده بسته پیشنهادی ایران برای آغاز فصلی جدید در مسیر گفت و گوهای دو طرف که ممکن است با ارائه برخی فرصت های تازه به مدیر کل همراه باشد، صرفا می توان ابراز امیدواری کرد که آژانس بین المللی با تحلیل درست حسن نیت نشان داده شده از سوی دولت چهاردهم و البته در نظر داشت شرایط منطقه و فرامنطقه در سایه بازگشت ترامپ زمینه را برای همکاری بیشتر با تهران فراهم کند.
به نظر می رسد که جهان خسته از دو جنگ اوکراین و غزه و ناامید از کارآمدی نهادهای بین المللی برای جلوگیری از خلق بحران های تازه به بحران جدید و البته قابل اجتناب در پرونده هسته ای ایران نیاز نداشته باشد. باید دید که آیا اراده سیاسی در تهران و آژانس بین المللی انرژی اتمی در این مقطع در این مسیر قرار دارد یا خیر؟!