به گزارش اقتصادنیوز ، از زمان آغاز تهاجم روسیه به اوکراین در سال 2022، تهران و مسکو به طور قابل توجهی مشارکت خود را گسترش داده‌اند. ایران از سویی به عنوان یک متحد نظامی کلیدی برای روسیه ظاهر شده و از سوی دیگر، هر دو کشور که با تحریم‌های اقتصادی مواجه هستند، همکاری‌های خود را برای تقویت روابط تجاری و یافتن راه‌های نوآورانه برای دور زدن محدودیت‌های اقتصادی تحمیلی تشدید کرده‌اند.
اثر شورش واگنر بر روابط تهران-مسکو
به نوشته حمیدرضا عزیزی عضو مدعو در موسسه آلمانی امور بین‌الملل و امنیت (SWP) در برلین، در 23 ژوئن 2023، یک حادثه مهم با پتانسیل تأثیرگذاری بر روابط ایران و روسیه رخ داد. گروه واگنر علیه دولت روسیه شورش کردند. یوگنی پریگوژین، رهبر این گروه مزدور، به قصد برکناری مقامات عالی‌رتبه نظامی -از جمله وزیر دفاع سرگئی شویگو- به بهانه تعداد بالای تلفات سربازان در جنگ اوکراین سر بر شورش گذاشت. آن‌ها کنترل روستوف-آن-دون و مقر فرماندهی نظامی جبهه جنوبی جنگ را به دست گرفتند و به سمت مسکو حرکت کردند. با این حال، گرد و غبار شورش به فاصله کوتاهی فرونشست و پس از مذاکره با رئیس جمهور بلاروس، الکساندر لوکاشنکو، پریگوژین موافقت کرد که تا 24 ژوئن از روستوف-آن-دون خارج شود.
جای تعجب نیست که این چرخش چشم‌گیر وقایع در روسیه مورد توجه گسترده‌ای در ایران قرار گرفت. برای درک همه‌جانبه موضع ایران، بررسی واکنش‌ها از سه منظر بسیار مهم است: بیانیه‌های رسمی دولتی، تفسیر رسانه‌های دولتی یا نیمه‌دولتی، و دیدگاه‌های کارشناسان و تحلیلگران مستقل.
واکنش‌های رسمی در تهران
اولین واکنش رسمی از سوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی صورت گرفت. ناصر کنعانی، سخنگوی این وزارتخانه، وقایع پر فراز و نشیب روسیه را یک «مسئله داخلی» دانست و تاکید کرد: «جمهوری اسلامی ایران از حاکمیت قانون در فدراسیون روسیه حمایت می‌کند.» حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه هم در گفت‌وگوی تلفنی با سرگئی لاوروف، همتای روس خود، مواضع کنعانی را تکرار کرد. او حمایت ایران از «حاکمیت قانون در کشور همسایه و دوست روسیه» را اعلام کرد. امیرعبداللهیان آشفتگی‌های جاری را به عنوان یک «مسئله داخلی» برشمرد و اطمینان خود به مقاومت روسیه برای عبور از این مرحله چالش برانگیز را ابراز کرد.
دو روز بعد، در 26 ژوئن، رئیس‌جمهور، ابراهیم رئیسی، در گفت‌وگوی تلفنی با ولادیمیر پوتین، همتای روس خود، حمایت کامل ایران از اقدامات دولت روسیه علیه گروه واگنر را اعلام کرد.
واکنش رسانه‌های دولتی یا نیمه دولتی
نورنیوز، رسانه نزدیک به شورای عالی امنیت ملی ایران، در توئیتی، به سخنرانی سازش‌ناپذیر پوتین علیه واگنر در 24 ژوئن اشاره کرد. در حالی که پوتین به طور مشخص به دخالت غرب در شورش واگنر اشاره نکرد، نورنیوز این حادثه را به عنوان یک «توطئه جدید غربی» با هدف بی‌ثبات کردن روسیه و تضعیف عملیات جنگی این کشور در اوکراین توصیف کرد. نورنیوز به طور جداگانه در وب سایت خود شورش واگنر را به عنوان بخشی از «جنگ شناختی» غرب علیه روسیه معرفی کرد. این رسانه از دولت‌ها و رسانه‌های غربی به دلیل اغراق در وضعیت داخلی روسیه انتقاد کرد.
در همین راستا، خبرگزاری تسنیم، رسانه نزدیک به جریان حاکم، شورش واگنر را یک «عملیات اطلاعاتی و امنیتی استراتژیک ناتو» توصیف کرد که برای انتقام از «ضدحمله شکست خورده» اوکراین و اانتقال میدان نبرد به خاک روسیه ساخته شده است. خبرگزاری فارس، دیگر رسانه تندرو در ایران، با اشاره به رسانه‌های اصلاح‌طلب ایران، آن‌ها را متهم کرد که به دلیل پوشش جامع وقایع روسیه، «بخش مورد علاقه» واگنر در ایران هستند.
روزنامه تندرو کیهان نیز موضعی مشابه داشت و نوشت: «حادثه واگنر ماهیت واقعی مدعیان اصلاح‌طلب و جریان‌های غرب‌گرا را روشن کرد و بار دیگر ناآگاهی آن‌ها از روابط بین‌الملل و وابستگی شدید آن‌ها به غرب را برجسته کرد». دیگر روزنامه تندرو، جوان، نیز شورش واگنر را «خیانت مشکوک» توصیف کرد که مدت کوتاهی داشت. با این حال، بر خلاف فارس و تسنیم، جوان خاطرنشان کرد که «علی‌رغم جنگ مستقیم ناتو با روسیه در اوکراین، غرب این رویداد را موضوع داخلی روسیه قلمداد کرد» و از مداخله خودداری کرد.
دیدگاه‌های مستقل
تحولات اخیر دیدگاه‌های متفاوتی را از رابطه ایران با روسیه در میان اقشار مختلف مردم و نخبگان ایرانی برانگیخته است. کارشناسان و ناظران مستقل تفاوت های اساسی را در نحوه درک آن‌ها از پویایی در حال تحول در روسیه برجسته کرده‌اند. احمد زیدآبادی، یک فعال سیاسی برجسته اصلاح طلب، استدلال می‌کند که اتکای پوتین به مزدوران مشکل‌ساز بوده است. وی معتقد است وضعیت کنونی احتمالاً می‌تواند موقعیت ارتش روسیه در اوکراین را تضعیف و به عقب‌نشینی از برخی مناطق اشغالی منجر شود. زیدآبادی همچنین معتقدست که پوتین می‌تواند از «خیانت» گروه واگنر برای توجیه توافق صلح بالقوه با اوکراین استفاده و از این طریق وجهه داخلی خود را حفظ کند.
حمید ابوطالبی، مشاور سیاسی رئیس جمهور سابق حسن روحانی، بر پیامدهای تحولات اخیر بر فعالیت‌ها در زمینه عدم اشاعه هسته‌ای تمرکز می کند. او تاکید می‌کند: «کودتای مزدوران واگنر این ایده را به چالش می‌کشد که سلاح‌های هسته‌ای امنیت و ثبات را تضمین می‌کنند. وقتی شهروندان در سیاست کنار گذاشته می‌شوند، هر حادثه‌ای می‌تواند جرقه یک بحران ملی را ایجاد کند». فریدون مجلسی، دیپلمات سابق هم، شورش واگنر را بیشتر تحقیر مسکو می‌داند تا یک تهدید واقعی. به اعتقاد او: «به نظر می‌رسد این شورش بیشتر شبیه یک تلاش باج‌گیری است که توسط اراذل مسلح با تجربه جنگ در اوکراین انجام شده است».
نعمت‌الله ایزدی، آخرین سفیر ایران در اتحاد جماهیر شوروی، معتقد است که شورش واگنر علیه پوتین به طور بالقوه می تواند آغاز یک سری رویدادهای آشفته باشد، اگرچه نتیجه نهایی آن نامشخص است. او معتقد است که اختلافات جاری می‌تواند به پایان دادن به جنگ در اوکراین کمک کند و نشان می‌دهد که هرگونه تغییر در سیاست روسیه می‌تواند وضعیت مطلوبی را برای ایران ایجاد کند -البته بدون توضیح بیشتر در این زمینه.
الهه کولایی، نماینده سابق مجلس و استاد مطالعات روسی دانشگاه تهران، تحلیلی عمیق از شورش واگنر ارائه می دهد. او رویدادهای اخیر را به شکست روسیه در دستیابی به اهداف جنگی خود در اوکراین و عملکرد و تجهیزات ناکافی نیروهایش نسبت می دهد. او همچنین هشدار می دهد که موقعیت پوتین ممکن است از این تحولات آسیب ببیند و ضعف روسیه احتمال توسل مسکو به سلاح‌های هسته‌ای را افزایش می‌دهد. کولایی به سیاستگذاران ایرانی توصیه می‌کند به جای اتکای بیش از حد به غرب و شرق، به این وقایع توجه کنند و به دنبال تعادل در روابط خود با غرب و شرق باشند.
در نهایت، علی مطهری، یکی دیگر از نمایندگان سابق مجلس، به افراد متمایل به روسیه در ایران درباره حادثه گروه واگنر هشدار می‌دهد و می‌گوید: «این یک هشدار است که نباید منافع روسیه را بر منافع مردم ایران ترجیح دهند». او تاکید می‌کند که ایران باید از جنگ اوکراین فاصله بگیرد و روسیه را به عنوان یک شریک غیرقابل اعتماد در نظر گرفته و در عوض به سیاست «نه شرقی نه غربی» بازگردد.
قطبی‌سازی سیاست خارجی در ایران
شورش واگنر در روسیه طیفی از واکنش‌ها را در ایران برانگیخته که نشان‌دهنده پیچیدگی‌های داخلی خود کشور و نظرات متفاوت در رابطه با مسکو است. دولت ایران و رسانه‌های وابسته به دولت در درجه اول با دولت روسیه اعلام همبستگی کردند و این شورش را به توطئه‌های غرب و ناتو نسبت دادند. در مقابل، تحلیلگران مستقل و اصلاح‌طلبان از فرصت استفاده کرده و انتقاداتی را علیه مسکو و پوتین مطرح کردند.
این دیدگاه‌های متفاوت نه تنها بر دوگانگی در داخل ایران در رابطه با روابطش با روسیه تأکید می‌کند، بلکه نشان‌دهنده روند گسترده‌تری از قطبی‌سازی در سیاست خارجی ایران است که در سال‌های اخیر به طور فزاینده‌ای قابل مشاهده بوده است. این قطبی‌شدن در بسیاری از زمینه‌ها، از مذاکرات هسته‌ای گرفته تا اتحادهای ژئوپلیتیکی مشهود است.
با وجود این، دولت ایران عمدتاً نقد و تحلیل مستقل را نادیده گرفته است. از این رو، بعید است که تحولات اخیر در روسیه به طور قابل توجهی موضع تهران در قبال مسکو را در سطح دولتی تغییر دهد. با این حال، طیف گسترده پاسخ‌ها به شورش واگنر بر وجود نارضایتی قابل توجهی از رویکرد تهران در قبال روسیه در میان کارشناسان و جامعه تاکید می‌کند. علی‌رغم مقاومت ظاهری دولت برای تجدید نظر در اتحادهایش، این موضوع وجود یک بحث ظریف و چند وجهی را در جامعه ایران در مورد جهت‌گیری سیاست خارجی کشور نشان می دهد.
در نتیجه، در حالی که موضع رسمی ایران در قبال روسیه ممکن است فعلاً بدون تغییر باقی ببماند، گفتمان پیرامون این رویدادها نشان از شور و نشاط در جامعه مدنی و محافل سیاسی ایران دارد که نباید نادیده گرفته شود.
∎