به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، در ابتدای این نشست امیرحسین بابایی دبیر جلسه با اشاره به برگزاری این برنامه در راستای نهمین جایزه کتاب سال سینمای ایران گفت: این نشست به همت خانه سینما و با دبیری رامتین شهبازی برنامهریزی شده است. جامعه ایران امروز با نوعی دوگانگی فرهنگی مواجه است و میدانیم که نرخ مطالعه کتاب در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و تنها بخش اندکی از جمعیت کشور اهل مطالعه هستند. البته برخی دیگر نیز وضعیت را چندان بغرنج ارزیابی نمیکنند. استدلال این افراد متکی به آمار مربوط به تعداد ناشران و میزان عناوین کتب منتشر شده است.
وی ادامه داد: در این میان، برخی ناشران از جمله نشر گیلگمش، چشمه و هرمس به صورت تخصصی و گزیده، چاپ و انتشار کتابهای ارزشمند را در دستور کار خود قرار دادهاند که این موضوع جای خوشحالی دارد. با این حال، دغدغه بسیاری از دانشجویان امروز، مطالعه کتاب نیست و این مسئله جای تأسف دارد.
بابایی با اشاره به نگاه دانشگاهی به آثار مکتوب افزود: متأسفانه در میان واحدهای نشر نوعی نگاه منفی نسبت به کتابهای تألیفی وجود دارد و حتی در برخی جلسات مرتبط با پایاننامهها، برخی اساتید با ارجاع به آثار تألیفی مخالفت میکنند که این موضوع نیز قابل تأمل است.
دبیر جلسه با اشاره به کتابهای شاخص حوزه سینما گفت: کتاب «داستان» اثر رابرت مککی یک استثنا در میان کتابهای سینمایی به شمار میرود و میزان استقبال از آن را نمیتوان به عنوان یک قاعده عمومی در حوزه نشر کتابهای سینمایی در نظر گرفت.
مسیر روشمندی برای انتشار کتاب های سینمایی وجود ندارد
در ادامه این نشست، مرتضی کاردر مدیر نشر هرمس با اشاره به جایزه کتاب سال سینمای ایران گفت: خوشحالم که با وجود تمام فراز و فرودها، برگزاری جایزه کتاب سال سینمای ایران همچنان ادامه دارد و امیدوارم امسال نیز این مراسم با کیفیت مطلوبی برگزار شود.
وی در ادامه با اشاره به شرایط نشر کتابهای سینمایی اظهار کرد: در وضعیت فعلی بحث اقتصادی چندان تعیینکننده نیست و در انتخاب کتابها، توجه اصلی ما معطوف به سوددهی اقتصادی نیست. در طول زمان هرچه دسترسی مخاطبان به سینما و فیلمها بیشتر شده، کارکرد کتابها نیز دچار تغییر شده است. زمانی با نسلی روبهرو بودیم که فیلمهای روز سینما را از طریق کتابهای راهنمای فیلم میشناختند، چرا که امکان دسترسی مستقیم به آثار را نداشتند اما به مرور زمان ذائقه مخاطبان و رویکرد آنان تغییر کرده است.
کاردر افزود: امروز ناشران بیشتر به سمت چاپ کتابهای سادهتر گرایش پیدا کردهاند و به همین دلیل گاهی شاهد انتشار یک کتاب با سه ترجمه متفاوت هستیم. در چنین شرایطی باید به این پرسش پاسخ دهیم که کدام کتابها میتوانند به بینش مخاطبان بیفزایند و نیازهای متنوع آنان را برطرف کنند. متأسفانه الزاماً شاهد یک مسیر روشمند و برنامهریزیشده در انتشار کتابهای سینمایی نیستیم.
مدیر نشر هرمس با اشاره به خلأهای موجود در این حوزه گفت: کتابهای کلاسیک متعددی وجود دارد که هرگز به فارسی ترجمه نشدهاند و امروز نیز پرداختن به برخی از آنها دیگر دیر شده است. حتی بررسی و تطبیق عناوین فیلمها با معادلهای رایج در زبان فارسی زمان زیادی میطلبد و به همین دلیل، آمادهسازی کتابها برای انتشار فرآیندی زمانبر است.
وی خاطرنشان کرد: مجموعه کتابهایی که در حوزه فیلمنامهنویسی و نظریه روایت منتشر شدهاند، از اقبال عمومی مناسبی برخوردار بودهاند و توانستهاند خلأهای موجود در این زمینه را تا حدی جبران کنند.
کاردر با اشاره به تغییر شرایط دسترسی مخاطبان به آثار سینمایی گفت: در گذشته آثاری مانند فیلمنامهها با استقبال گستردهای مواجه بودند اما امروز انتشار اینگونه آثار دیگر رونق چندانی ندارد، چرا که فیلمها بهمراتب آسانتر در دسترس مخاطبان قرار گرفتهاند.
مدیر نشر هرمس در پاسخ به پرسش امیرحسین بابایی دبیر نشست، درباره مخاطبان هدف کتابهای منتشرشده توسط این نشر گفت: اگر بخواهیم به این موضوع از منظر آماری نگاه کنیم، عملاً ناشر امکان برنامهریزی دقیق برای چاپ کتابها را ندارد. برای مثال، نمیتوان تعداد اعضای خانه سینما، دانشجویان یا هنرجویان آموزشگاههای آزاد را بهعنوان شاخصی قطعی برای تیراژ کتابها در نظر گرفت.
کاردر بیان کرد: در برخی موارد مخاطب احساس نیازی به مطالعه کتابهای تخصصی سینمایی نمیکند و تصور میکند میتواند اطلاعات مورد نیاز خود را از صفحات مجازی به دست آورد. در مجموع، دامنه مخاطبان کتابهای سینمایی ایران تفاوت چندانی با سایر حوزههای نشر ندارد و حتی در گذر زمان با کاهش نسبی نیز مواجه شده است.
وی درباره رویکرد شخصی خود و نشر هرمس نسبت به چاپ کتابهای تألیفی و ترجمهای گفت: در مجموع، تمایل ما بیشتر به انتشار کتابهای ترجمهشده است چرا که این آثار معمولاً از کیفیت بالاتری برخور دارند. در این میان باید به این پرسش پاسخ داد که آیا اساساً نظریهپرداز بومی شاخصی در سینمای ایران وجود دارد یا خیر و یا اینکه چند منتقد سینمایی داریم که انتشار مجموعه نقدهای آنها بتواند با اقبال قابل توجه مخاطبان مواجه شود.
وی ادامه داد: تعدادی مخاطب ثابت برای کتابهای ترجمه وجود دارد، اما در مجموع کتابهای تألیفی معمولاً با استقبال گستردهای روبهرو نمیشوند. بسیاری از منتقدان ایرانی نوشتههایی با استانداردهای جهانی دارند اما برند شخصی آنها شکل نگرفته است و به همین دلیل نمیتوان با اطمینان خاطر به انتشار کتابهای تألیفی روی آورد.
کاردر با تأکید بر لزوم نگاه حرفهای به مقوله نشر کتاب گفت: یک واحد انتشاراتی باید در جایگاه یک بنگاه، مؤسسه و نهاد فرهنگی عمل کند؛ به این معنا که دارای اتاق فکر، شورای سیاستگذاری، تحریریه منسجم، دبیران و ویراستاران تخصصی باشد. با این حال، در کنار چنین ساختاری باید این نکته را نیز در نظر گرفت که یک نشر در قبال این هزینهها و الزامات، نیازمند دستیابی به آورده و بازدهی مشخص است.
وی ادامه داد: باید بررسی کرد که آیا جامعه کتابخوان قدردان چنین سازوکاری هست یا خیر. در شرایطی که این نظام بهصورت دقیق و هدفمند طراحی نشده باشد، نمیتوان انتظار عملکرد بالایی از یک واحد نشر داشت.
سینماگران به منابع مکتوب نیاز دارند
در ادامه این نشست، بهرنگ کیائیان مدیر نشر گیلگمش با اشاره به شرایط اقتصادی نشر کتابهای سینمایی، گفت: در حوزه چاپ کتابهای سینمایی بازگشت اقتصادی عملاً مطرح نیست. ما از اواسط دهه هشتاد فعالیت خود را در زمینه انتشار کتابهای سینمایی آغاز کردیم و در پنج سال اخیر تلاش کردهایم آثاری را برای انتشار انتخاب کنیم که دارای حرف تازه باشند. سینماگران به منابع مکتوب نیاز دارند و ما سعی کردهایم آثاری کاربردی و متناسب با نیازهای حرفهای آنها را در دستور کار قرار دهیم.
وی ادامه داد: اینکه بازار کسبوکار کتابهای سینمایی رونق ندارد، دلایل و مقصران متعددی دارد. از سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳ نزدیک به ۸۰۰ عنوان کتاب سینمایی منتشر شده است و به نظر نمیرسد انتشار چنین حجمی از آثار واقعاً ضروری بوده باشد. در حال حاضر حدود ۲۲ هزار ناشر در ایران مشغول به فعالیت هستند که لزوم وجود بسیاری از آنها محل تردید است.
کیائیان با تأکید بر ویژگیهای خاص کتابهای تخصصی، افزود: چاپ کتابهای تخصصی دارای اقتضائات ویژهای است. برای نمونه، کتابهای فیلمنامه دیگر مخاطب گستردهای ندارند و همچنین تحلیل آثار کارگردانان مختلف نیز این روزها با استقبال چندانی از سوی خوانندگان مواجه نمیشود.
بازار کتاب های تالیفی در حوزه سینما رونق ندارد
مدیر نشر گیلگمش خاطرنشان کرد: شرایط به گونهای است که ناشر بهتنهایی نمیتواند آغازگر ایجاد یک نیاز تازه باشد، در حالی که اساساً باید نیاز به مطالعه یک کتاب در مخاطب ایجاد شود. متأسفانه ناشران ما در عمل توجه چندانی به این موضوع نشان نمیدهند.
کیائیان با بیان اینکه مخاطب عامی برای کتابهای سینمایی وجود ندارد، گفت: میل به دیده شدن و شهرتطلبی در فضای سینما بسیار پررنگ است و در عین حال تعداد مؤسسات و هنرجویان سینمایی بسیار زیاد شده است؛ در حالی که هزینههای قابل توجهی نیز در این حوزه صرف میشود.
وی با اشاره به وضعیت اقتصادی بازار کتاب، افزود: این روزها قیمت کتاب به ارقام بالایی رسیده و مخاطبان با تردید بیشتری به سراغ خرید کتاب میروند، در حالی که در گذشته کمتر پیش میآمد که خریدار حتی نگاهی به قیمت کتاب بیندازد.
مدیر نشر گیلگمش در ادامه درباره وضعیت تبلیغات کتاب گفت: در این زمینه ناشران نیز مقصر هستند و کمتر از خلاقیت خود استفاده میکنند، هرچند باید توجه داشت که ناشر ایرانی بهتنهایی قدرت چندانی برای ایجاد تغییرات بنیادین در این حوزه ندارد. فرهنگ کتاب به دست گرفتن در میان مخاطبان تضعیف شده و یکی از دلایل اصلی آن افزایش تعداد رسانههاست. در حوزه کتاب و فیلم، نبود قانون مؤثر کپیرایت نیز عامل مهمی است که باعث شده حجم عظیمی از فیلمها بهراحتی در دسترس افراد قرار بگیرد.
وی با اشاره به دشواری تولید کتابهای تخصصی ادامه داد: تولید کتابهای تخصصی، بهویژه در مقایسه با آثار داستانی، نیازمند صرف زمان و انرژی بیشتری است. بسیاری از مترجمانی که در این حوزه فعالیت میکنند، کار خود را بهصورت مکانیکی انجام میدهند و تسلط کافی بر ابزارهای ادبی ندارند.
کیائیان درباره رویکرد نشر گیلگمش به آثار تألیفی اظهار کرد: گرایش ما در چاپ و نشر کتاب، به سمت آثار تألیفی است اما رسیدن به یک کتاب تألیفی استاندارد در حوزههای تخصصی بسیار دشوار است. نویسندهای که قصد نگارش اثری تخصصی را دارد باید مسیر علمی و حرفهای مشخصی را طی کرده باشد؛ موضوعی که متأسفانه در کشور کمتر با آن مواجه هستیم. در عین حال، آثار تألیفی ویژگیهایی دارند که لزوماً در کتابهای ترجمهشده یافت نمیشود؛ برای مثال پرداختن به مسائل جامعهشناسانه در این آثار معمولاً برجستهتر است. دستیابی به اثری کمخطا نیازمند کارشناسان و ابزارهای تخصصی است که فراهم کردن آنها برای بسیاری از ناشران امکانپذیر نیست. در مجموع، بازار تولید کتابهای تألیفی در حوزه سینما رونق چندانی ندارد و عوامل متعددی در شکلگیری این وضعیت مؤثر بودهاند.
کیائیان درباره سیاستهای نشر و تولید کتابهای سینمایی توضیح داد: در این زمینه بسیار اندیشیدهایم. برای نمونه، کتابی که آقای آزرم درباره فیلمهای فرمانآرا منتشر کرد، با زحمات فراوان تهیه شد و خوشبختانه با استقبال خوبی از سوی مخاطبان روبهرو گردید.
مدیر نشر گیلگمش درباره آینده بازار نشر کتابهای سینمایی، گفت: متأسفانه چشمانداز روشنی وجود ندارد. در حوزه کتابهای صوتی نیز آثار مرتبط با سینما مخاطب چندانی ندارند و وضعیت مطلوبی مشاهده نمیشود. انتشار کتابهای باکیفیت و بهتر میتواند تا حدی شرایط را بهبود بخشد اما به نظر من این تغییر نیز تأثیر چندانی نخواهد داشت.
وی همچنین با اشاره به نیروی انسانی فعال در این حوزه افزود: اهالی سینما زمان چندانی برای نگارش یا انتشار کتابهای سینمایی اختصاص نمیدهند و اغلب مترجمان سایر حوزهها کار ترجمه این کتابها را انجام میدهند، که خود نکتهای قابل توجه است. علاوه بر این، ویراستارانی که با حوزه سینما آشنایی داشته باشند، تعداد بسیار محدودی دارند و نایاب هستند. با این حال، باید اشاره کرد که در میان کتابهای سینمایی، ترجمههای بسیار خوبی نیز وجود دارد که مطالعه آنها روان و خوشخوان است.
خرید کتاب از سبد خانوار حذف شده است
در این نشست، فرهاد توحیدی، معاون فرهنگی خانه سینما نیز گفت: اگر بتوان میان ناشران، نهادهای مدنی، خانه سینما و سایر مراکز همافزایی ایجاد کرد، شاید دیگر وضعیت حوزه نشر کتابهای سینمایی تا این اندازه ناامیدکننده نباشد.
توحیدی در ادامه افزود: بهعنوان فردی که سی سال سابقه تدریس دارد، فهرستی از کتابهایی که علاقهمندان مطالعه میکنند در اختیار دارم که حوزههای مختلف فیلمنامهنویسی را دربر میگیرد. گاهی دانشجویان و علاقهمندان با مشکلات فراوانی برای جستوجوی برخی از این کتابها هستند و موفق به یافتن آنها نمیشوند و این امر نشان میدهد که همچنان اشتیاق و ظرفیت بالفعل برای مطالعه وجود دارد که نیازمند تبدیل شدن به یک ظرفیت بالقوه است و این موضوع میتواند از طریق همافزایی شکل بگیرد.
نویسنده «مست عشق» بیان کرد: خدمات متقابل سینما و ادبیات طبیعتاً تنها به حوزه نشر کتابهای سینمایی محدود نمیشود. یکی از موضوعاتی که در چند سال گذشته در این زمینه پیگیری کردیم، کار در حوزه اقتباس بود؛ در این مسیر، از آقای کیائیان درخواستهایی داشتیم و ایشان نیز با محبت همکاری کردند و در این چارچوب، حدود صد و چند عنوان کتاب از طرف او در اختیار ما قرار گرفت.
وی تصریح کرد: اگر همه داشتهها و آوردهها متمرکز شود و انرژی جامعه مدنی صرف متقاعد کردن سیاستگذاران برای غلبه بر برخی مشکلات قابل رفع شود، میتوان به نتایج مؤثری دست یافت. برای مثال، بسیاری از علاقهمندان کتابها را ورق میزنند، قیمت را میبینند و از خرید منصرف میشوند. نمونهاش کتاب «فیلمنامهنویسی در قرن بیست و یکم» است که توسط فارابی منتشر شده؛ چاپ اول این کتاب ۸۵ هزار تومان بود، اما آخرین چاپ آنکه اکنون نیز نایاب شده به ۷۰۰ و چند هزار تومان رسیده است و به نظر میرسد در چاپ بعدی قیمت آن حتی به حدود یک میلیون تومان هم برسد.
توحیدی یادآور شد: در چنین شرایطی، کتاب عملاً به دلیل از بین رفتن قدرت خرید مخاطبان از دسترس خارج میشود. جامعهای که طبقه متوسط آن با مشکلات معیشتی روبهروست، ناچار شده خرید کتاب را از سبد خانوار حذف کند. اگر بتوان این مسئله را برطرف کرد، راهحلهایی وجود دارد؛ برای مثال، در قالب برنامههایی مانند کتاب سال، طبیعتاً وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی میتواند با حمایت از آثار برگزیده، تعداد مشخصی از این کتابها را خریداری کرده و به کتابخانهها اهدا کند.
این نویسنده خاطرنشان کرد: در حال مذاکره هستیم تا کارتهای اعتباری در اختیار اعضای خانه سینما، صنوف سینمایی و همچنین دانشجویان سینما قرار گیرد تا بتوانند از آنها برای خرید کتاب استفاده کنند. البته این شیوه نیز با محدودیتهایی همراه است و شمولیت عام برای همه کتابفروشیها ندارد، اما به هر حال میتواند یکی از راهحلهای موجود باشد.
وی افزود: به نظر من اگر دست به دست یکدیگر بدهیم شاید بتوانیم این وضعیت را تا حدی تغییر دهیم. همچنین دوستانی مانند دکتر شهبازی که در محیط آکادمیک صاحب نفوذ هستند و دیگر همکاران نیز در انجمن مدرسان میتوانند دانشگاهها را نسبت به این موضوع آگاهتر کنند؛ بهویژه در حوزه تألیف، همانگونه که اشاره شد، هم برای این فعالیت ارزش قائل شوند و هم با حمایت مالی، زمینه انجام این کار پرزحمت را فراهم کنند؛ کاری که به دلیل تنگنای معیشتی، معمولاً نویسندگان رغبت کمتری به انجام آن دارند.
این مدرس فیلمنامهنویسی خاطرنشان کرد: اگر بتوانیم ستادی تشکیل دهیم که متشکل از ناشران مطرح حوزه نشر کتابهای سینمایی، نمایندگانی از جامعه دانشگاهی و نمایندگان نهادهای مدنی سینمای ایران باشد، میتوانیم میان این بخشها ارتباط مؤثری برقرار کرده و به همافزایی دست پیدا کنیم.
توحیدی بیان داشت: همچنین اگر در روند بازتولید یا بازآرایی صفحه مجازی خانه سینما بتوانیم فضایی را به معرفی کتابها به شکلی مناسب و با ابتکارهای خلاقانه اختصاص دهیم، شاید بتوان در این مسیر گام مؤثری برداشت.
خلاء ویرایشگر حرفه ای در تهیه کتابهای سینمایی
در ادامه نازنین مفخم از داوران نهمین جایزه کتاب سال سینمایی نیز درباره وضعیت ویرایش و کیفیت نگارش در کتابهای سینمایی، گفت: جای یک ویرایش حرفهای و دقیق در تهیه کتابهای سینمایی همچنان خالی است. در خانه سینما تلاش کردیم تا به اندازه توان خود، برخی کتابها را بررسی و اصلاح کنیم تا قابلیت مطالعه بهتری پیدا کنند.
وی ادامه داد: علاقه به مطالعه کتابهای سینمایی محدود به دانشجویان سینما نیست و حتی دانشجویان رشتههایی مانند معماری نیز علاقهمند به این کتابها هستند. همچنین افرادی که به سینما علاقه دارند اما موفق به ورود به بازار کار نشدهاند، معمولاً اشتیاق زیادی به مطالعه کتابهای سینمایی دارند. زمانی که کتابی از نثر روان برخوردار نباشد، این اشتیاق کاهش مییابد. به همین دلیل، نگارش روان افرادی مانند ذبیحالله منصوری توانست بسیاری را به مطالعه کتاب علاقهمند کند.
مفخم در پایان بیان داشت: متأسفانه کتابهایی که در زمینه ژانر سینمایی نوشته میشوند، معمولاً از نثر روان برخوردار نیستند و مطالعه آنها با دشواری زیادی همراه است.
اهمیت توجه به کتاب های تالیفی
در بخش پایانی نشست، رامتین شهبازی، دبیر نهمین جایزه کتاب سال سینمای ایران، بر اهمیت توجه به کتابهای تألیفی در حوزه سینما تأکید کرد و گفت: برای امتیازدهی به اعضای هیئت علمی دانشگاهها اهمیت دارد که چه ناشری کتابهای آنها را به چاپ رسانده است. همچنین بسیاری از سازمانها و نهادها بودجههای مشخصی را برای پژوهش اختصاص میدهند که در نهایت تبدیل به کتاب نمیشوند و در بایگانیها باقی میمانند. بهتر است این پژوهشگاه ها از ناشرین حرفه ای برای اینکه پژوهش های خود را به کتاب های خواندنی تبدیل کنند، کمک بگیرند. اینگونه تالیف کتاب توسط پژوهشگر ایرانی گسترش می یابد.
شهبازی در ادامه با اشاره به مخاطبان کتابهای ترجمهشده گفت: باید مشخص شود این آثار برای چه کسانی جذابیت دارند. عمدتاً قشر دانشگاهی مخاطب اصلی این کتابها هستند. برای مثال، کتاب های صرفاً نظری، برای من بسیار جذاب است اما سؤال اینجاست که تا چه اندازه برای سایر مخاطبان نیز جذابیت دارد؟ لازم است از دوستان سینماگر نظرخواهی شود تا نیاز واقعی آنها مشخص شود و در واقع نوعی نیاز سنجی صورت گیرد.
این استاد دانشگاه و پژوهشگر در پایان بیان داشت: برای نمونه در حوزه فیلمنامهنویسی کتابهای بسیاری وجود دارد اما در سایر بخشهای سینما این نیاز بهصورت جدی و هدفمند پیگیری نشده است.
∎