همشهری آنلاین-زهرا رفیعی: یخچالها و صفحات یخی حدود ۷۰ درصد از آب شیرین جهان را در خود جای داده‌اند. ذوب شتابان آنها نه تنها یک بحران زیست‌محیطی، بلکه بحرانی انسانی است، بحرانی که کشاورزی، انرژی پاک، امنیت آبی و زندگی میلیاردها انسان را تهدید می‌کند.
ذوب یخچالها و آب شدن لایه‌های منجمد خاک (پِرمافْراست) خطراتی مانند سیلاب‌ها، فوران دریاچه‌های یخچالی، رانش زمین و فرسایش شدید خاک را افزایش می‌دهد.
ایران به عنوان یکی از خشک‌ترین سرزمین‌های جهان از یکسو و از سوی دیگر به عنوان کشوری مرتفع و کوهستانی، دارای مناطق یخچالی متعددی بوده است که قسمتی از آب و زیست را در این سرزمین خشک بر دوش کشیده‌اند. بخش عمده‌ای از یخچالهای ایران مانند دنا، سیالان، شاه البرز از بین رفته‌اند و یخچال‌هایی مانند دماوند، سبلان و اشترانکوه در حال از بین رفتن هستند.
حال یخچالهای ایران خوب نیست
در شب یخچالهای کوهستانی ایران که به همت علی دهباشی مدیرمسئول و صاحب امتیاز مجله بخارا برگزار شد، نعمت‌الله کریمی، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات آب کشور، وابسته به وزارت نیرو با اشاره به اینکه حال یخچالهای ایران خیلی خوب نیست گفت: هرگاه در مناطق مرتفع کوهستانی میزان بارش برف بیشتر از ذوب آن باشد در طی سال‌ها یخچال طبیعی به وجود می‌آید. یخچال موجودی زنده است و بسته به اینکه حالش چگونه باشد رفتارهای مختلفی از خود نشان می‌دهد. اگر شرایط آب و هوایی خوب باشد وسعت و ضخامت می‌یابد و اگر بد ذوب می‌شود. در کشور ما یخچالها سنسورهای طبیعی هستند که روند تغییرات اقلیم را نشان می‌دهند. یخچالهای طبیعی را می‌توان به سدهایی بدون دیواره تشبیه کرد که مازاد آب را به حالت جامد در فصول پاییز و زمستان در خود ذخیره کرده و در اوقات کم آبی در اختیار مصرف کنندگان قرار می‌دهد.
او با اشاره به اینکه ازسال ۸۲ اهمیت یخچالها برای متخصصین ایرانی روشن شد به طرح «حافظت از یخچالهای طبیعی ایران» اشاره کرد و گفت: هدف این طرح ارزیابی شرایط کمی و کیفی یخچالها، شناخت موقعیت آنها، شناخت اهمیت یخچالها در بیلان هیدرولوژیک، شناخت اهمیت یخچالها از منظر محیط زیستی، ارزیابی اثرات تغییر اقلیم و... بود. در این طرح یخچالهای طبیعی دنا در زردکوه بختیاری، اشترانکوه، الوند، سبلان، سیالان، شاه البرز، خلنو، دوبرار و دماوند مورد ارزیابی قرار گرفت. وسعت یخچالهای طبیعی در آن زمان ۴۰ کیلومتر مربع بود. در میان آنها یخچالهای منطقه تخت سلیمان در علم‌کوه به عنوان پایلوت انتخاب کردیم. بررسی‌ها نشان داد که بیشترین عمق این یخچال در سال ۱۳۹۲ حدود ۱۲۵ متر و با میانگین ضخامت ۵۶ متر و وسعت ۹.۷ کیلومتر بود. از ویژگی‌های این یخچال واریزه‌ای بودن آن بود؛ به این معنا که یخچالها با سنگ‌ریزه‌ها و صخره‌ها همراه بودند. در ابتدا برای سنجش تغییرات ارتفاع، از ماهواره استفاده می‌کردیم و کم‌کم به سمت استفاده از پهپاد رفتیم.
این عضو هیات علمی موسسه تحقیقات آب کشور با اشاره به یافته‌های تغییرات ارتفاعی در بازه سال‌های ۱۹۹۷ الی ۲۰۲۳ گفت: بررسی‌ها نشان داد که در برخی مناطق بین ۱ تا ۲ متر در سال ضخامت یخچالهای تخت سلیمان در حال کاهش است، ولی میانگین ۳۵ سانتیمتر است. میانگین جهانی کاهش ضخامت ۵۲ سانتیمتر است. این در حالی است که شرایط آب و هوایی در ایران بسیار نامساعدتر است و تنها دلیل کم بودن میانگین کاهش ضخامت در ایران واریزه‌ای بودن یخچالهاست؛ به این معنا که یخ در زیر سنگ‌ها قرار می‌گیرد و سایه سنگ مانع از ذوب شدن یخ می‌شود. نرخ ذوب یخچالها در مناطق دیواره‌ای یخچال علم کوه ۷۰ سانتیمتر و در مناطق واریزه‌ای ۳۰ سانتیمتر است و این نشان می‌دهد که واریزه‌ها می‌توانند جلوی ذوب شدن یخ‌ها را تا حدودی بگیرند. ۸۰ تا ۹۰ درصد یخچالهای طبیعی در ایران واریزه‌ایی است.
سنجش تغییر اقلیم در دنیا با یخچالهای ایران
مجتبی یمانی، عضو اتحادیه جهانی جغرافیا و عضو هیات علمی دانشگاه تهران با اشاره به دوره‌های زمین شناسی و شرایط یخچالی در ایران طی هزاران سال پیش گفت: تحقیقاتی که از سال ۱۸۸۰ تا سال ۲۰۰۰ در مورد روند گرمایش جهانی شده، نشان می‌دهد ۲۴ هزار سال پیش که دمای زمین ۶ تا ۸ درجه سردتر از الان بود، سطح اقیانوس‌ها ۱۲۰ متر پایین‌تر از شرایط کنونی بوده است، ۱۴ هزار سال پیش این تراز ۱۰۰ متر پایین‌تر و تقریبا از ۸ هزار سال پیش تا کنون تراز آب‌های آزاد به شرایط کنونی رسیده است. در البرز ایران نیز قلل بالای ۳ هزار متر پوشیده از یخچال بودد و جریان‌های یخچالی تا زیر ۲۰۰۰ متر نیز پایین می‌آمدند. به طوری که همین منطقه تجریش نیز در مقاطع زمانی، پوشیده از یخچال بوده است. قطعات بزرگ» سنگ‌های سرگردان «نتیجه یخ‌رفت‌هاییست که از آن دوره باقی مانده است. در دامنه البرز در مسیر تهران به قزوین لاشه سنگ‌های بزرگ نتیجه فعالیت یخچالی در گذشته است.
او با اشاره به اینکه ایران در موقعیتی قرار گرفته است که کوچک‌ترین تغییرات جهانی دما باعث عکس‌العمل نشان دادن یخچالهای طبیعی در ایران می‌شود گفت: ایران در آخرین مرز یخچالهای طبیعی کره زمین قرار گرفته است و هرگونه تغییرات در این یخچالها نشان از تغییر اقلیم در جهان است.
مجتبی یمانی با اشاره به اینکه ۶ منطقه اصلی یخچالی در ایران وجود دارد گفت: از سال ۱۳۷۸ به مدت ۳ سال کار نقشه برداری از حرکت یخچالهای کشور را شروع کردیم. یخچالهای علمچال سالی ۲ متر و ۲۰ سانتیمتر حرکت افقی داشت.
او با نشان دادن تصاویر پروژه نقشه‌برداری از یخچالها سراغ دماوند رفت و گفت: یخچالهای دماوند نیز در حال حرکت هستند و ضخامت کمی دارند و نشان دهنده توالی تغییرات اقلیمی هستند.
صعود به یخچالی که دیگر وجود ندارد
ابوالفضل زمانی، با سابقه ۱۸ سال یخنوردی در این نشست خاطراتی از صعودها و یخنوردی‌هایش به میان گذاشت و گفت: در سال ۸۶ با گزارش برنامه‌ای از صعود دره یخار دماوند در سال ۴۳، سراغ این یخچال رفتیم ولی هرچه صعود کردیم هیچ اثری از یخچال ندیدیم. مقایسه فیلم‌ها و تصاویر به جامانده از یخچالهای ایران نشان می‌دهد بسیاری از آنها از بین رفته‌اند. یخچالها فقط تامین کننده آب پایین دست نیستند زندگی و حیات ایل‌های ایران وابسته به یخچالهاست.
فصل کشت به زمستان نزدیک می‌شود
نیما فرید مجتهدی متخصص آب و هواشناسی به عنوان آخرین سخنران در این نشست با اشاره به اینکه از چوپانان و دامداران تا بیابان نشینان فلات مرکزی دیگر همه می‌دانند که گرمایش جهانی چیست گفت: دیگر گرمایش جهانی را رد کرده‌ایم و وارد» جوشش جهانی «شده‌ایم. ایران به عنوان کشوری که در منطقه «جنب حاره» قرار گرفته است، دماهایی بالاتر از میانگین جهانی را هر سال ثبت می‌کند.
فرید مجتهدی توضیح داد که شرایط کنونی اقلیمی ایران به‌مراتب وخیم‌تر از تصور عمومی است. به گفته او، همین امروز) چهارشنبه(تهران رتبه نخست آلودگی هوا در جهان را کسب کرد.
او گفت: امسال میانگین دمای ایستگاه‌های هواشناسی در شمال کشور ۵ درجه بالاتر از میانگین بلند مدت ۷۰ ساله بود. همین واقعیت ساده یعنی اینکه یخچالهای کشور بسیار سریع‌تر از پیش‌بینی‌ها در حال نابودی‌اند و این فرایند را هم در داده‌های علمی می‌توان دید و هم در مشاهدات میدانی.
او با اشاره به اینکه شدت اثرات در منطقه جنب حاره به مراتب بیشتر است گفت: سال‌ها تلاش کردیم با همکاری فدراسیون کوهنوردی یک ایستگاه هواشناسی در بارگاه سوم دماوند و ناحیه علمچال ایجاد شود؛ منطقه‌ای که یکی از میراث‌های طبیعی مهم ایران است و می‌تواند داده‌های بی‌نهایت ارزشمندی برای پایش تغییر اقلیم فراهم کند. با این حال، به دلیل مشکلات اداری و اجرایی، این طرح سال‌هاست معطل مانده.
مجتهدی توضیح داد که بارها از مسئولان درخواست کرده «این فرصت استثنایی را از دست ندهید» و قول داده بود که سازمان هواشناسی، مکان، نیروی انسانی و پشتیبانی حمل‌ونقل را برای استقرار ایستگاه فراهم کند.
او این نیاز را ضروری‌تر هم می‌داند، زیرا به‌گفته او اکنون دیگر مسئله فقط «یخچالها» نیست؛ مسئله آینده منابع آب کشور است. دیگر برف هم نداریم و برف نباشد ما هم دیگر نیستیم. می‌بینید که مقام اول دولت هم می‌گوید چاره‌ای جز جابجایی پایتخت نداریم.
مجتهدی وارد بخش فنی‌تر بحث ذوب شدن یخچالها شد و توضیح داد: رفتار منابع آب رودخانه‌ای مستقیما تحت تأثیر ذوب برف و یخ است. اوج آبدهی رودخانه‌ها معمولا در فروردین و اردیبهشت رخ می‌دهد، اما مناطق یخچالی مثل دماوند، به دلیل وابستگی آبدهی به ذوب یخ، پیک جریان را در خرداد و تیر تجربه می‌کنند. این پیک امروزه در حال جابه‌جایی است.
بر اساس داده‌هایی که او و همکارانش بررسی کرده‌اند، دوره اوج آبدهی رودخانه سردآب حدود ۱۵ روز «عقب‌گرد» کرده؛ یعنی فصل اوج جریان که باید در میانه خرداد باشد، به ابتدای خرداد و حتی اواخر اردیبهشت منتقل شده است.
او با اشاره به اینکه آبدهی رودها وابسته به ذوب یخچالهاست تأکید کرد: این دو هفته جابه‌جایی پیامد کوچکی نیست و می‌تواند کل نظام برنامه‌ریزی کشاورزی مناطق پایین‌دست را مختل کند؛ زیرا کشاورزان سال‌ها با زمان‌بندی ثابت دبی رودخانه هماهنگ بوده‌اند.
نیما فرید مجتهدی گفت: در کنار این جابه‌جایی زمانی، حجم آب نیز کاهش یافته و رفتار رودخانه‌ها سیلابی‌تر شده است. بررسی ۶۰ سال داده نشان می‌دهد شدت سیلاب‌ها افزایش یافته و نوسانات دبی به‌طور محسوسی تغییر کرده است. این بخش از نتایج با تمام مطالعات جهانی درباره تأثیر گرمایش بر رودخانه‌های یخچالی همخوانی دارد.
مجتهدی در بخش دیگری توضیح داد: کمبود ایستگاه‌های بلندمدت در ارتفاعات یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌های ایران در مطالعه تغییر اقلیم است. برای بازسازی داده‌ها ناچار به استفاده از مرجع ۱۷۰ ساله سازمان هواشناسی آمریکا شدیم؛ داده ها نشان دادند که تقریبا در تمام ماه‌های سال روند افزایشی دما وجود داشته و در دو دهه اخیر ناهنجاری‌های مثبت دمایی به‌طور چشمگیری بیشتر شده است.
این متخصص هواشناسی یادآوری کرد که این وضعیت تنها مختص ایران نیست. برای نمونه، آخرین یخچال ونزوئلا در سال گذشته برای همیشه ناپدید شد؛ رویدادی که تنها یکی از نشانه‌های جهانی سرعت‌گرفتن گرمایش سیاره است.