طوفانی که ریشه در خشکسالی‌های پیاپی، ناترازی‌های انرژی، پیچیدگی‌های سیاست‌گذاری کلان و نوسانات قوانین صادراتی دارد و آینده‌ای پرابهام را پیش روی هزاران کشاورز، باغدار و صادرکننده ترسیم می‌کند.
کاهش ۱۷ درصدی تولید محصولات زراعی در سال زراعی ۱۴۰۳-۱۴۰۴، افت ۱۵۰ هزار تنی محصولات باغی نسبت به پیش‌بینی‌های اولیه، خشک شدن ۲۰۰۰ هکتار باغ انار زیر سد ساوه، نابودی ۲۰ تا ۴۰ هزار تن پسته ارگانیک به دلیل خاموشی‌های مکرر برق و انسداد بازارهای جهانی به واسطه بخشنامه‌های خلق‌الساعه و الزام بازگشت ارز با نرخ‌های دستوری، تنها بخشی از تصویری ناهنجاری است که در عرصه تولید، فرآوری و صادرات محصولات کشاورزی در استان مرکزی به چشم می آید.
با این حال، در دل این شرایط ، جرقه‌های امید نیز دیده می‌شود. اجرای بیش از ۹۰ درصدی الگوی کشت ابلاغی وزارتخانه، توسعه آبیاری نوین در بیش از نیمی از باغات پسته، پیشرفت ۹۵ درصدی نخستین پایانه صادراتی پسته بخش خصوصی کشور و ابتکارات محلی در کشت نشایی، استفاده از ارقام مقاوم و هوشمندسازی مزارع، همگی نشان‌دهنده پتانسیل عظیم این استان برای جهش تولید و ارزآوری سالانه بیش از ۲۵۰ میلیون دلار تنها از محل پسته، انار، گل و گیاهان زینتی و محصولات گلخانه‌ای است.
این گزارش ویژه، با تکیه بر داده‌های میدانی، آمارهای رسمی، تحلیل‌های کارشناسی مدیران ارشد بخش کشاورزی و مشاهدات مستقیم از مزارع، باغات، پایانه‌های صادراتی و مراکز تحقیقات استان مرکزی، به کاوش عمیق علل ریشه‌ای بحران، موانع ساختاری و قانونی، راهکارهای فناورانه و مدل‌های موفق محلی می‌پردازد تا نه تنها تصویری شفاف از وضعیت کنونی ارائه دهد، بلکه نقشه راهی عملیاتی برای احیای جایگاه این قطب استراتژیک کشاورزی ایران در زنجیره تأمین داخلی و بازارهای جهانی ترسیم کند.
کاهش ۱۵۰ هزار تنی تولیدات باغی در استان مرکزی
به گفته مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی، تولید محصولات باغی استان در سال جاری به دلیل چالش‌های متعدد از جمله سرمازدگی، قطعی برق و آب چاه‌های کشاورزی و اولویت تامین آب شرب به آبیاری باغات زیر سد ساوه، با کاهش حدود ۱۵۰ هزار تنی نسبت به پیش‌بینی اولیه مواجه شد و به حدود ۴۷۰ هزار تن رسید.
احمد اسدی، در گفت‌وگو با ایسنا به تشریح پیش‌بینی‌های اولیه تولید محصولات باغی در سال جاری پرداخت و اظهار کرد: اگر همه چیز در شرایط نرمال پیش می‌رفت، انتظار داشتیم از سطوح محصولات باغی استان مرکزی حدود ۶۱۷ هزار تن تولید داشته باشیم. این پیش‌بینی شامل طیف گسترده‌ای از محصولات بود که استان مرکزی به دلیل تنوع آب و هوایی(از سردسیری تا نیمه‌گرمسیری) در تولید آنها مزیت دارد.
وی گفت: این تولیدات شامل میوه‌های سردسیری همچون آلو، آلبالو، بادام، گیلاس و سایر میوه‌های مشابه؛ میوه‌های دانه‌ریز شامل انگور، زرشک، توت فرنگی، توت و توت درختی؛ میوه‌های خشکباری شامل پسته، بادام، گردو، فندق و سنجد و میوه‌های نیمه گرمسیری شامل زیتون و انار است. این تنوع، پتانسیل بالایی برای تأمین بازار داخلی و صادرات ایجاد کرده است، اما عوامل خارجی مانع از تحقق کامل این ظرفیت شده است.
اسدی با بیان اینکه برداشت برخی محصولات مانند انار و به همچنان ادامه دارد، اما خسارات وارده جبران‌ناپذیر بوده است، درخصوص چالش‌های کلیدی گفت: اولویت تامین آب شرب ساوه بر آبیاری باغات زیر سد، نخستین چالش بود. بخش قابل توجهی از باغات انار در این منطقه به دلیل تخصیص آب به مصارف شرب، خشک شد. سرمازدگی به ویژه درخصوص محصول انگور به باغات شهرستان خنداب و مناطق دیگر، خسارت جدی وارد کرد. قطعی برق و خاموشی چاه‌های کشاورزی و ناترازی انرژی باعث قطع پمپاژ آب و خسارت به محصولات شد. این عوامل در مجموع باعث شد بخشی از تولیدات باغی را از دست بدهیم.
۲۰۰۰ هکتار باغ انار خشک شد
یکی از دردناک‌ترین نقاط گزارش اسدی، وضعیت باغات انار زیر سد ساوه بود که در این خصوص گفت: حدود دو هزار هکتار از باغات انار زیر سد ساوه خشک شد که در نتیجه، در کل باغات انار استان که ۹۵ درصد آن به ساوه اختصاص داشت، ۳۰ تا ۴۰ هزار تن محصول از بین رفت.
وی تأکید کرد: در محصول انگور، سطح زیر کشت انگور کاهش نداشت ولی سرمازدگی تأثیرگذار بود، اما در انار، خشک شدن این دو هزار هکتار، ضربه سنگینی به تولید وارد کرد. این کاهش نه تنها بر تولید امسال تأثیر گذاشت، بلکه سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت باغداران را نیز به خطر انداخت.
چالش‌های انرژی و آب؛ تهدیدی مداوم برای باغبانی
این مقام مسئول در جهاد کشاورزی استان مرکزی ناترازی انرژی را یکی از چالش‌های ساختاری بخش کشاورزی دانست و گفت: بسیاری از باغات استان به سیستم‌های آبیاری تحت فشار و پمپ‌های برقی وابسته هستند و هرگونه اختلال در تأمین برق و خاموشی چاه‌ها، مستقیماً به ریشه درختان آسیب می‌رساند.
وی همچنین به سیاست اولویت آب شرب اشاره کرد و گفت: این تصمیم در شرایط بحران آب قابل درک است، اما باید برنامه‌های جبرانی برای باغداران زیر سد ساوه در نظر گرفته شود.
اسدی در ادامه، به عملکرد صادراتی محصولات باغی پرداخت و پسته را «محصول شاخص صادراتی» معرفی کرد و گفت: استان مرکزی مقام ششم تولید پسته در کشور را داراست و با باغات مدرن، مکانیزه و وجود بزرگترین باغ ارگانیک استان، توانسته‌ایم در بازارهای جهانی جایگاه خود را تثبیت کنیم.
وی افزود: در گذشته، عمده پسته استان از رفسنجان و کرمان صادر شده و به نام آن مناطق ثبت می‌شد، اما با پیگیری‌های معاونت امور باغبانی وزارتخانه، گمرک استان تهران را متقاعد کردیم که پسته از آنجا به نام استان مرکزی صادر شود. این اقدام، برندسازی استانی را تقویت کرد و چالش بزرگی را رفع کرد.
ارزش صادراتی پسته؛ هر ۶ کیلو معادل یک بشکه نفت
اسدی تصریح کرد: هر کیلوگرم پسته صادراتی حدود ۱۰ دلار ارزش دارد و به طور میانگین، ارزش هر ۶ کیلوگرم پسته معادل یک بشکه نفت است.
وی صادرات سالانه پسته استان را ۱۰۰ تا ۱۲۰ میلیون دلار برآورد کرد و گفت: این رقم در حوزه محصولات باغی بسیار قابل توجه است. ظرفیت استان در رقابت با نفت بسیار بالاست. باید رویکرد صادراتی را به سمت پسته، انار، سبزی و سیفیجات گلخانه‌ای و کشمش ببریم.
اسدی وابستگی به نفت را عامل کم‌توجهی به کشاورزی دانست و تأکید کرد: اگر این ظرفیت حمایت شود، می‌تواند راهگشا برای ارزآوری و کاهش وابستگی باشد.
چالش‌های صادراتی گل و گیاهان زینتی
اسدی در ادامه به مشکلات حوزه گل و گیاهان زینتی نیز پرداخت وگفت: شاخص‌های گمرکی برای صادرات این محصولات، وزنی است، در حالی که ارزش واقعی به شاخه محاسبه می‌شود. این تناقض باعث شده صادرکنندگان مبالغ بالایی مالیات بپردازند، در حالی که بخش کشاورزی معاف از مالیات است.
وی مثالی زد و ادامه داد: بزرگترین صادرکنندگان گل و گیاه در شهرستان محلات نمی‌توانند با کارت بازرگانی خود محصول صادر کنند و باید از کارت دیگران استفاده کنند، زیرا اداره مالیات آنها را متهم به فرار مالیاتی می‌کند. این پیچیدگی‌ها، فرایند صادرات را مختل کرده و تولیدکنندگان واقعی را از بازارهای جهانی دور نگه داشته است.
چند راهکار برای توسعه صادرات
اسدی درخصوص راهکارهای عملی برای رفع چالش‌های صادراتی گفت: اصلاح شاخص‌های گمرکی از وزنی به شاخه‌ای برای گل و گیاهان زینتی؛ حمایت مالیاتی ویژه از سوی اداره کل امور مالیاتی برای بخش کشاورزی؛ تسریع فرآیندها توسط گمرک و دستگاه‌های حمایتی، از جمله راهکارهاست. حل این مشکلات، صادرات محصولات باغی و به ویژه گل و گیاهان زینتی را تسریع و بهبود خواهد بخشید. توجه بیشتر به پتانسیل‌های باغبانی استان مرکزی، زمینه ساز تقویت اقتصاد غیرنفتی است.
براساس آنچه تاکنون گفته شد، با وجود چالش‌های جدی، استان مرکزی همچنان یکی از قطب‌های مهم باغبانی و صادرات کشاورزی در کشور است و با رفع موانع ساختاری، می‌تواند نقش مؤثرتری در ارزآوری ایفا کند، اما ظرفیت‌های موجود و البته چالش‌های متعدد، تنها به حوزه باغی خلاصه نمی شود و حوزه زراعی نیز حرف های زیادی برای گفتن دارد.
کاهش ۱۷ درصدی تولید محصولات زراعی استان مرکزی در نتیجه خشکسالی
حمید قلی‌پور سرپرست مدیریت زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی، نیز در گفت‌وگو با ایسنا، کل تولید محصولات زراعی استان در سال زراعی ۱۴۰۳-۱۴۰۴ را حدود یک میلیون و ۷۵۰ هزار تن عنوان کرد که نسبت به سال قبل از آن به میزان بیش از دو میلیون و ۱۰۰ هزار تن، معادل حدود ۱۷ درصد، کاهش نشان می‌دهد و گفت: خشکسالی سال زراعی گذشته و کاهش بارش‌ها به‌ویژه در محصولات دیم، عامل اصلی این افت تولید بوده است.
وی با ارائه آمار دقیق و تحلیل علل، اظهار کرد: سال زراعی گذشته یکی از سخت‌ترین سال‌ها از نظر بارندگی بود و محصولات دیم که کاملاً وابسته به باران هستند، افت شدیدی در عملکرد داشتند؛ این خشکسالی نه تنها در استان مرکزی، بلکه در کل کشور تأثیر گذاشت، اما در استان ما به دلیل وابستگی بالا به کشت دیم، خسارت بیشتری وارد شد.
باز هم مشکل ناترازی انرژی
وی افزود: علاوه بر خشکسالی، ناترازی انرژی و اجرای الگوی کشت به ویژه در محصولات غیر استراتژیک ابلاغی وزارت جهاد کشاورزی نیز باعث شد سطح زیر کشت برخی محصولات آبی کاهش یابد. این الگو بر اساس منابع تولید به ویژه منابع آبی موجود، شرایط خاک، اقلیم منطقه و اقتصاد کشاورزی طراحی شده و هدف آن کاهش مصرف آب، افزایش عملکرد در واحد سطح، افزایش بهره‌وری و پایداری تولید است.
سرپرست مدیریت زراعت استان تأکید کرد: سیاست کلان وزارت جهاد کشاورزی بر افزایش عملکرد در واحد سطح متمرکز است نه گسترش سطح زیر کشت و ما چاره‌ای نداریم جز اینکه مصرف آب را مدیریت کنیم و به جای افزایش سطح، باید بهره‌وری را بالا ببریم. خوشبختانه در بسیاری از محصولات، عملکرد در هکتار افزایش یافته، هرچند کل تولید به دلیل خشکسالی کاهش داشته است.
وی درخصوص راهکارهای عملی افزایش عملکرد با تاکید بر رعایت تاریخ کاشت مناسب، گفت: کشت در زمان بهینه، برای همخوانی با چرخه بارندگی و دما و کاهش تنش‌های محیطی ضروری است. همچنین جایگزینی روش‌های سنتی کاشت تا برداشت محصولات زراعی با ماشین‌آلات و روش‌های مدرن، استفاده از روش‌های خاک‌ورزی حفاظتی، استفاده از روش‌های نوین آبیاری، توسعه مکانیزاسیون و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی از دیگر راهکارهاست.
لزوم استفاده از ارقام گواهی‌شده و کاهش ضایعات کشاورزی
وی بر استفاده از ارقام گواهی‌شده و مقاوم به عنوان راهکار دیگر اشاره کرد و گفت: استفاده از ارقام اصلاح‌شده با مقاومت بالا به خشکی، شوری و آفات، مانند ارقام جدید گندم دیم با پتانسیل عملکرد بالا حتی در شرایط کم‌آب، ضرورت دارد. در حوزه بهینه‌سازی تغذیه گیاهی نیز، توصیه‌های کارشناسی که بر اساس آزمون خاک انجام گرفته، استفاده از کودهای متعادل برای کاهش مصرف بی‌رویه را مورد تاکید قرار می دهد.
قلی‌پور بر توسعه آبیاری نوین(تیپ/قطره‌ای) نیز تاکید کرد و گفت: مدیریت دقیق آب، کاهش تلفات، تأمین آب در زمان مناسب در کنار کشت نشایی با کاهش دوره رشد در مزرعه، صرفه‌جویی در مصرف آب و افزایش عملکرد در محصولات را بدنبال خواهد داشت.
وی با تاکید بر ضرورت کاهش ضایعات کشاورزی گفت: برداشت مکانیزه، انبارش مناسب و کاهش تلفات پس از برداشت؛ آموزش و ترویج مستمر با همکاری نزدیک با مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان و برگزاری کلاس‌های عملی و مزارع الگویی نیز راهکارهای دیگری برای بهبود شرایط و عملکرد است.
وی گفت: کشاورزان استان مرکزی درک عمیقی از محدودیت منابع پیدا کرده‌اند و بسیاری از آنها خودشان پیشقدم شده‌اند و گندم را با آبیاری تیپ کشت می‌کنند؛ اینکار نه تنها مصرف آب را تا ۵۰ درصد کاهش می‌دهد بلکه عملکرد را نیز افزایش می‌دهد.
اجرای بیش از ۹۰ درصد الگوی کشت ابلاغی، در استان مرکزی
قلی‌پور همچنین اعلام کرد: در سال زراعی ۱۴۰۴-۱۴۰۳، بیش از ۹۰ درصد الگوی کشت ابلاغی وزارت جهاد کشاورزی در استان مرکزی اجرا شد که عددی بسیار مطلوب و بالاتر از میانگین کشوری است.
وی افزود: مکانیزم اجرایی الگوی کشت شامل تشکیل کارگروه استانی با حضور استانداری، جهاد کشاورزی، منابع آب، سازمان تعاون روستایی و مرکز تحقیقات و سایر دستگاه های اجرایی و تعیین الگو برای هر مزرعه بر اساس پتانسیل خاک، دبی چاه و اقلیم؛ ابلاغ الگو به کشاورز و الزام به اجرا، تأمین نهاده‌های یارانه‌ای(کود، سم، بذر) فقط برای کشت‌های مطابق الگو و تنظیم حجم آب تحویلی توسط اداره منابع آب بر اساس الگوی تأیید شده است. حمایت دولت مشروط به اجرای الگوست و کشاورز نمی‌تواند هر محصولی را در هر سطحی بکارد و انتظار حمایت داشته باشد.
کاهش وابستگی به واردات با کشت گیاهان کم‌آب‌بر
وی در خصوص واردات محصولات کشاورزی نیز گفت: واردات در سطح کلان مدیریت می‌شود اما سیاست ما کاهش وابستگی است. در استان مرکزی، کشت کاملینا (دانه روغنی دیم و کم‌آب‌بر) به الگوی کشت اضافه شده و در کنار کلزا و گلرنگ، به تولید داخلی روغن و کنجاله کمک می‌کند. این گیاهان نه تنها آب کمی مصرف می‌کنند بلکه در اراضی دیم قابل کشت هستند و به امنیت غذایی کمک می‌کنند.
قلی‌پور با نگاهی به وضعیت فعلی بارندگی در کشور و استان گفت: تاکنون بارش قابل توجهی در استان نداشتیم اما امیدواریم رحمت الهی شامل حال شود؛ اگر بارندگی مناسب باشد، با توجه به افزایش بهره‌وری و اجرای الگوی کشت، شاهد جهش تولید خواهیم بود.
وی تأکید کرد: هدف ما تا پایان برنامه پنجم توسعه، اجرای ۱۰۰ درصدی الگوی کشت و تولید پایدار با حداقل مصرف آب است؛ کشاورزان ما همراهند و استان مرکزی الگویی موفق در کشور است.
موانع ریز و درشت توسعه پایدار صادرات
مجتبی جلالوندی، رئیس کمیسیون آب، کشاورزی و محیط زیست اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی اراک، نیز گفت: چالش‌های ساختاری آب، انرژی، نوسانات بخشنامه‌ای و الزام بازگشت ارز صادراتی، تولید محصولات کلیدی مانند انار، پسته، گل و گیاهان زینتی و محصولات گلخانه‌ای را با تهدید جدی مواجه کرده و مانع توسعه پایدار صادرات شده است.
وی با اشاه به سبد محصولات کشاورزی استان مرکزی افزود: ما در حوزه باغی و زراعی، رنکینگ‌های خوبی در کشور داریم.
وی با اشاره به محصولات شاخص استان افزود: در حوزه باغی، انار ساوه، پسته ارگانیک زرند، گل و گیاهان زینتی بویژه در شهرستان محلات، محصولات گلخانه‌ای شامل خیار، گوجه، گل‌های شاخه‌بریده و آپارتمانی، ماهیان زینتی، سردآبی و گرمآبی و در حوزه زراعی، گندم، ذرت، چغندرقند، لوبیا و سایر حبوبات، محصولات شاخص استان هستند. این تنوع، پتانسیل بالایی برای ارزآوری ایجاد کرده، اما چالش‌های ساختاری، مانع بهره‌برداری کامل است.
جلالوندی نیز ضمن اشاره به چالش‌های آب و انرژی محدودیت گازوئیل و سوخت که تولید در مرغداری‌ها و دامداری‌ها را نیز مختل کرده است، هشدار داد: تأمین نهاده‌های دامی معضل بزرگی است و تأثیر آن یک تا دو ماه آینده در بازار پروتئین به شدت نمایان خواهد شد.
قوانین خلق‌الساعه؛ قاتلان خاموش صادرات
رئیس کمیسیون آب و کشاورزی اتاق بازرگانی اراک، بزرگترین مانع صادرات را «بخشنامه‌های یک‌شبه» دانست و گفت: امروز می‌گویند صادر کن، فردا ممنوع! در واقع هیچ صادرکننده‌ای نمی‌تواند برای یک سال برنامه‌ریزی کند چراکه ممکن است سه ماه بعد ممنوعیت اعلام شود.
وی افزود: از سوی دیگر، الزام بازگشت ارز حاصل از صادرات با نرخ دستوری، تولیدکننده را فلج می‌کند. کشاورز با دلار آزاد نهاده می‌خرد، اما باید محصول را با دلار ۷۰ هزار تومانی به دولت بفروشد. در این شرایط بسیاری از صادرکنندگان از چرخه خارج شده‌اند.
صادرات آب مجازی؛ افسانه یا واقعیت؟
جلالوندی ادعای «صادرات آب مجازی» با تولید محصولات آب‌بر را رد کرد و گفت: یک گلخانه‌دار با کمترین میزان مصرف آب در هکتار، محصول تولید می‌کند در حالی که بیشترین حجم آب کشاورزی کشور برای تولید گندم و هندوانه صرف می شود، نه محصولات صادراتی. اطلاعات غلط، تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری های غلط را به دنبال دارد.
مکانیزاسیون یا تاکسی روستایی؟
وی از وضعیت مکانیزاسیون انتقاد کرد و گفت: ما فقط تراکتور داده ایم که حالا یا به تاکسی روستا تبدیل شده یا ۱۲ ماه کنار خانه خاک می‌خورد و سوختش هم تأمین نمی‌شود و هیچ فکری برای شرکت‌های مکانیزاسیون، هوشمندسازی و بکارگیری تکنولوژی‌های روز نشده است.
وی تأکید کرد: وقتی با تکیه بر هوشمندسازی میانگین عملکرد گندم از ۴ تن به ۸-۹ تن در هکتار برسد، به جای واردات گندم، می‌توانیم صادرکننده این محصول باشیم.
ارز ۲۸۵۰۰ تومانی؛ رانت یا توسعه؟
جلالوندی با اشاره به جلسات ارزی گفت: کل این جلسات درباره این است که چطور ارز ۲۸۵۰۰ تومانی برای گندم، جو یا کود تأمین کنیم در حالی که نهایتا این پول فقط جیب دلال و رانت‌خوار را پر می‌کند. این مدیریت ناکارآمد، ذخایر ارزی کشور را نابود می‌کند و بخش کشاورزی را قربانی می‌کند.
جلالوندی درخصوص راهکارهای عملی برای رفع مشکلات مطرح شده اظهار کرد: تثبیت قوانین صادراتی حداقل برای یک سال، حذف الزام بازگشت ارز با نرخ دستوری، سرمایه‌گذاری در عرصه هوشمندسازی و تکنولوژی‌های کم‌آب‌بر، اصلاح الگوی کشت بر اساس مزیت نسبی و بازار جهانی، حذف رانت ارز ترجیحی و هدایت یارانه به سمت بهره‌وری، از جمله پیشنهادات است.
به گزارش ایسنا، استان مرکزی، با پتانسیل ارزآوری سالانه بیش از ۲۵۰ میلیون دلاری از محل محصولات استراتژیک باغی و زراعی، در تقاطع فرصت‌های طلایی و تهدیدهای وجودی ایستاده است. کاهش ۱۷ درصدی تولید زراعی، افت ۱۵۰ هزار تنی محصولات باغی، نابودی ده‌ها هزار تن پسته ارگانیک و انسداد بازارهای صادراتی، پیامدهای مستقیم خشکسالی، ناترازی انرژی و سیاست‌گذاری‌های ناپایدار است؛ اما اجرای بیش از ۹۰ درصدی الگوی کشت، توسعه آبیاری نوین، پیشرفت پایانه صادراتی بخش خصوصی و ابتکارات محلی در هوشمندسازی، نشان می‌دهد که ظرفیت جهش تولید پایدار همچنان زنده است.
به نظر می‌رسد، اصلاح فوری سیاست‌های انرژی و آب با تضمین برق پایدار برای باغات و گلخانه‌ها در فصل‌های حساس (تیر تا مهر) از طریق قراردادهای مستقیم با نیروگاه‌های تجدیدپذیر و تخصیص گازوئیل یارانه‌ای هدفمند و جبران خسارت باغات آسیب دیده از خشکسالی با ایجاد صندوق بیمه تخصصی و تخصیص آب جایگزین از منابع غیرشرب از جمله راهکارها برای عبور از این بحران است.
از موضوع تثبیت قوانین صادراتی برای حداقل ۳ سال نیز نباید غافل شد. حذف الزام بازگشت ارز با نرخ دستوری و جایگزینی با مشوق‌های مالیاتی برای صادرکنندگان وفادار و اصلاح شاخص‌های گمرکی، سرمایه‌گذاری هدفمند در فناوری و زیرساخت با راه‌اندازی صندوق توسعه مکانیزاسیون و هوشمندسازی با مشارکت اتاق بازرگانی و تعاونی‌ها و توجه به اولویت بسته‌بندی ارگانیک و سردخانه‌های هوشمند، تقویت زنجیره ارزش و برندسازی در کنار آموزش و توانمندسازی کشاورزان، موارد دیگری است که نباید نادیده گرفته شوند تا ظرفیت های کشاورزی استان مرکزی از دست نروند.
انتهای پیام