همین خون، که برای صاحبانش تهدیدی پنهان محسوب می‌شود، در نگاه پژوهشگران حکم یک «طلا» را دارد؛ ماده‌ای که ساختار بی‌نظیرش می‌تواند به فهم عملکرد گلبول قرمز، طراحی خون جهانی و شاید روزی کارخانجات زیستی تولید خون منجر شود.

«آر. اچ نال» در جهان پزشکی چیزی فراتر از یک گروه خونی است؛ یک پنجره نادر رو به سازوکار‌های پیچیده زیست‌شناسی غشای سلولی. نبود کامل آنتی‌ژن‌های سیستم رِسوس آن‌قدر غیرمعمول است که این خون نه‌تنها از نظر درمانی بلکه از نظر علمی نیز ارزش استثنایی دارد. رسوس (Rh) یک سیستم آنتی‌ژنی روی گلبول‌های قرمز است که تعیین می‌کند خون مثبت یا منفی باشد و نقش کلیدی در سازگاری خون و واکنش ایمنی دارد همین ویژگی باعث شده در سال‌های اخیر موجی جهانی از پژوهش آغاز شود؛ موجی که تنها به شناسایی این افراد محدود نمی‌ماند، بلکه هدفی بلندپروازانه‌تر را دنبال می‌کند: ساخت نسخه‌ای آزمایشگاهی از خون جهانی خونی که با تقریباً همه انسان‌ها سازگار باشد. اگر این رؤیا روزی محقق شود، مفهوم انتقال خون در پزشکی مدرن دوباره تعریف خواهد شد.

راز کمیاب‌ترین نوع خون دنیا

با توجه به نتایج مقاله‌ای در سال 2022، برای درک ارزش «آر. اچ نال»، باید به شیوه‌ای نگاه کنیم که بدن انسان خون را دسته‌بندی می‌کند. روی سطح گلبول‌های قرمز صد‌ها مولکول مختلف وجود دارد. پروتئین‌ها، گلیکوپروتئین‌ها و ساختار‌های قندی که همگی نقش آنتی‌ژن دارند. سیستم ایمنی بدن این آنتی‌ژن‌ها را مانند کد‌های شناسایی سلول می‌بیند. اگر خون دریافتی این کد‌ها را نداشته باشد یا کد‌های جدیدی داشته باشد، سیستم ایمنی واکنش تهاجمی نشان می‌دهد؛ واکنشی که می‌تواند در عرض چند دقیقه به شوک، نارسایی چندعضوی یا مرگ منتهی شود.

سیستم‌های «آ ب و» (ABO) و «رِسوس» (Rh) مشهورترین این کد‌ها هستند، اما حقیقت این است که آنها تنها بخش کوچکی از یک نقشه عظیم‌اند. تا امروز ۴۷ گروه خونی و ۳۶۶ آنتی‌ژن به‌طور رسمی شناسایی شده است. همین پیچیدگی باعث شده حتی گروه خونی «او منفی» که به‌طور عمومی اهداکننده جهانی شناخته می‌شود در همه شرایط جهانی نباشد. در چنین جهانی، وجود گروهی که تمام سیستم رِسوس را به‌طور کامل ندارد، اتفاقی تقریباً افسانه‌ای است.

ویژگی شگفت‌انگیز «آر. اچ نال»

گلبول‌های قرمز این افراد فاقد هر ۵۰ آنتی‌ژن رِسوسی‌اند؛ نه تنها آنتی‌ژن D که علت اصلی «مثبت» یا «منفی» بودن خون است، بلکه تمام زیرشاخه‌های آن نیز غایب‌اند. این حذف کامل نتیجه جهشی در ژن پروتئین «آرهاگ» (RHAG) است؛ پروتئینی که نقش اسکلت یا داربست را برای آنتی‌ژن‌های رِسوس ایفا می‌کند. بدون این داربست، آنتی‌ژن‌ها روی سطح سلول ظاهر نمی‌شوند.

نتیجه این فقدان دو پیامد مهم دارد:

اول آنکه این خون می‌تواند برای بسیاری از افراد دارای زیرگروه‌های پیچیده رِسوس مفید باشد، چون هیچ آنتی‌ژن تحریک‌کننده‌ای ندارد.

نتیجه دوم و خطرناک‌تر این است که دارندگان «آر. اچ نال» تنها از فردی با همین گروه خونی می‌توانند خون دریافت کنند. این یعنی اگر یکی از این افراد در حادثه‌ای دچار خونریزی شدید شود، ممکن است هیچ ذخیره‌ای در هیچ بانک خونی دنیا مناسب نباشد. با این حال، همین ویژگی استثنایی، خون «آر. اچ نال» را به یکی از گران‌بهاترین ابزار‌های پژوهشی جهان تبدیل کرده.

تولد ایده ساخت خون جهانی در آزمایشگاه

دهه‌هاست دانشمندان رؤیای ساخت خون سازگار برای همه انسان‌ها را در سر دارند. در سال‌های اخیر، ابزار‌های اصلاح ژن مانند «کریسپر–کَس۹» (CRISPR-Cas9) این رؤیا را وارد فاز عملی‌تر کرده‌اند.

در یک تحقیق برجسته سال ۲۰۱۸ در دانشگاه آکسفورد، پژوهشگران توانستند پنج سامانهٔ آنتی‌ژنی اصلی آب و، رِسوس، کل (Kell)، دافی (Duffy) و GPB را از یک رده سلولی حذف کنند. محصول نهایی، گلبول قرمزی بود با سطحی تقریباً «خنثی»؛ سلولی که در تئوری می‌تواند با اکثریت انسان‌ها سازگار باشد حتی اگر گروه خونی بسیار نادر داشته باشند. این دستاورد، اولین گام جدی در مسیر ساخت «خون فوق‌سازگار» به‌شمار می‌آید؛ هرچند فاصلهٔ میان سلول آزمایشگاهی و کاربرد درمانی واقعی هنوز بسیار زیاد است.

رقابت جهانی برای مهار خون نادر

این تلاش‌ها اکنون یک رقابت علمی بین‌المللی شده است:

آمریکا: استفاده از سلول‌های بنیادی القایی برای ساخت نسخه‌های آزمایشگاهی از خون‌های نادر، شامل آر. اچ نال.
کانادا: حذف ژن‌های آنتی‌ژنی در سلول‌های بنیادی خون‌ساز یک اهداکننده و تولید گلبول قرمز «او آر. اچ نال» برای بررسی سازگاری گسترده.
اسپانیا: پروژه‌هایی برای تبدیل خون گروه‌های نادر به «او» (O) با هدف جهانی‌تر کردن آن.

با این حال، زیست‌شناسی بدن انسان چیزی بیش از یک فرمول ژنتیکی است. بلوغ گلبول قرمز در مغز استخوان به شدت وابسته به سیگنال‌های پیچیدهٔ محیطی است. بسیاری از سلول‌هایی که در آزمایشگاه ساخته می‌شوند، به‌درستی بالغ نمی‌شوند یا غشای آنها شکننده است. همین چالش‌هاست که مسیر تولید انبوه خون مصنوعی را دشوار کرده است.

گامی کوچک، اما تاریخی: نخستین کارآزمایی خون آزمایشگاهی

پروژه بریتانیایی «ریستور» (RESTORE) نقطه عطف مهمی است. در این طرح، نخستین‌بار خون تولیدشده از سلول‌های بنیادی بدون هیچ ویرایش ژنتیکی به داوطلبان انسان تزریق شد. این مرحله اگرچه محدود بود، اما اثبات کرد که تولید خون در محیط آزمایشگاهی نه‌تنها ممکن است، بلکه می‌تواند در آینده جایگزین خون‌های بسیار نادر شود. بااین‌حال، متخصصان تأکید می‌کنند که هزینه تولید چنین خونی هنوز بسیار بالاست و خون اهدایی انسان همچنان منبع اصلی و اقتصادی‌تر است. اما برای دارندگان گروه‌های نادر مثل «آر. اچ نال»، همین دستاورد کوچک تفاوتی به اندازه مرز میان مرگ و زندگی دارد.

گروه خونی «آر. اچ نال» آن‌قدر کمیاب است که جهان پزشکی حتی آمار دقیقی از تعداد واقعی آن ندارد. اما داستان علمی آن فراتر از یک گروه خونی است؛ روایتی درباره شکنندگی انسان در برابر کمبود‌ها و توانایی شگفت‌انگیز علم در بازسازی آنچه طبیعت تنها برای چند نفر فراهم کرده است.

تجربه این خون نادر به دانشمندان نشان داده که شاید روزی بتوان با فناوری، محدودیت‌های ژنتیکی و ایمنی را کنار زد و خونی ساخت که برای همه سازگار باشد. اگر چنین روزی فرا برسد، مفهوم کمبود خونه ویژه برای بیماران با گروه‌های نادر به بخشی از تاریخ پزشکی تبدیل خواهد شد.