به گزارش ایسنا، در سال‌هایی که تنش آبی به یکی از جدی‌ترین تهدیدهای محیط‌زیستی و اقتصادی ایران تبدیل شده، نام حسین اردکانی، پدر علم هواشناسی ایران برای جامعه علمی و حتی مدیران کشور معنای دیگری دارد؛ صدایی که بیش از ۶ دهه پیگیرانه هشدار داده، داده‌ها را بررسی کرده، الگوهای اقلیمی را مطالعه کرده و بر نقش مدیریت علمی در تصمیم‌گیری‌های کلان آب و اقلیم تأکید کرده است. او از معدود دانشمندانی است که از دهه ۴۰ خورشیدی تاکنون، تغییرات شدید جوی، خشکسالی‌های ممتد، سرماهای کم‌سابقه، برف‌های تاریخی، تغییر رفتار سامانه‌های بارشی و مهمتر از همه، روند رو به‌گسترش «مرگ تالاب‌ها» را از نزدیک رصد کرده و درباره پیامدهای آن هشدار داده است.
اردکانی که ۶۰ سال از عمرش را وقف مطالعه هواشناسی و پژوهش در ایران، انگلستان و آمریکا کرده، نه‌تنها شاهد شکل‌گیری بحران‌های اقلیمی امروز بوده، بلکه از جمله اولین کسانی بود که راه‌حل‌های علمی مانند «تأثیر تالاب‌های پرآب بر افزایش بارش»، «احیای دریاچه ارومیه با استفاده از سامانه‌های جوی»، «اهمیت تغییر جنس خاک» و «نقش پوشش گیاهی در تعدیل رطوبت و دمای منطقه» را پیشنهاد داد؛ راه‌حل‌هایی که به گفته او اگر جدی گرفته می‌شدند، اکنون بخشی از بحران‌های کنونی قابل کنترل‌تر بود.
در شرایطی که بخش‌هایی از کشور با کاهش بی‌سابقه بارش، خشکی تالاب‌ها، فرونشست زمین و افت ذخایر آب سطحی و زیرزمینی مواجه‌اند، اردکانی با صراحت از سیاست‌های نادرست گذشته، بی‌توجهی به طرح‌های علمی و نادیده گرفتن سازوکارهای فیزیکی اتمسفر انتقاد می‌کند و معتقد است «تا زمانی که تصمیم‌گیری‌ها در حوزه آب از علم جدا باشد، بحران آب ایران نه‌تنها حل نمی‌شود، بلکه هر سال پیچیده‌تر خواهد شد.»
این استاد پیشکسوت در گفت‌وگو با ایسنا، با اتکا بر ۶۰ سال تجربه میدانی و پژوهشی، از طرح علمی احیای دریاچه ارومیه که پذیرفته نشد سخن می‌گوید، تأثیر خشک شدن تالاب‌ها بر دینامیک بارش کشور را توضیح می‌دهد، نسبت به ادعاهای غیرعلمی درباره افزایش بارش هشدار می‌دهد و درباره چشم‌انداز بارش‌های پیش‌ِ رو، خطر فزاینده کم‌آبی و ضرورت بازنگری اساسی در مدیریت آب و خاک ایران تحلیل ارائه می‌دهد.
وی معتقد است مدیریت منابع آب، حفاظت از تالاب‌ها و استفاده از داده‌ها و مدل‌های علمی معتبر تنها راه مقابله با بحران کم‌آبی است و هشدار داد هرگونه اقدام غیرعلمی ممکن است آسیب‌های جدی به محیط زیست و منابع آب کشور وارد کند.
در ادامه بخش دوم و پایانی مصاحبه با دکتر اردکانی تقدیم می‌شود:
طرح علمی برای احیای دریاچه ارومیه که رد شد
حسین اردکانی، استاد پیشکسوت و پدر علم هواشناسی ایران در گفت‌وگو با ایسنا، در ادامه سخنان خود با اشاره به نقش حیاتی تالاب‌ها در تنظیم اقلیم و تأمین رطوبت جوی گفت: اگر تالاب‌ها از آب کافی برخوردار باشند، می‌توانند بخار آب قابل توجهی را وارد جو کنند و در نتیجه در افزایش بارش، تغییر نوع بارش و حتی در تعدیل تغییرات اقلیمی نقش مؤثری داشته باشند. اما اگر این تالاب‌ها خشک یا نیمه‌خشک شوند، چنین تأثیری از بین می‌رود و شرایط اقلیمی منطقه به‌شدت آسیب می‌بیند.
وی افزود: این موضوع صرفاً یک ایده نظری نیست، بلکه نیازمند محاسبه و تحلیل دقیق است. من چارچوب تئوریک آن را ارائه داده‌ام، اما تبدیل این تئوری به عدد و داده بر عهده سازمان هواشناسی و سازمان حفاظت محیط زیست است. این نهادها باید مشخص کنند که هر تالاب چه مقدار بخار آب می‌تواند به چرخه اقلیم کشور تزریق کند.
اردکانی با ابراز نگرانی از خشک شدن گسترده تالاب‌ها، گفت: شنیده‌ام که بسیاری از تالاب‌های کشور سوریه و عراق خشک شده‌اند و حتی دریاچه ارومیه ما نیز کاملاً خشک شده‌اند، واقعاً تأسف‌آور است. هشت سال پیش، در حالی که هنوز دریاچه ارومیه به‌طور کامل از بین نرفته بود، با همکاری پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی وابسته به وزارت علوم، طرح جامعی را برای احیای این دریاچه ارائه دادیم. در آن طرح نشان داده بودیم که می‌توان با روش‌های علمی و با استفاده از سیستم‌های جوی خاص، میزان بارش در منطقه را افزایش داد. برای دفاع از این طرح آن را در چند مرکز ارائه کردیم، اما متأسفانه مورد پذیرش قرار نگرفت. در آن زمان دریاچه ارومیه هنوز کاملاً خشک نشده بود و امکان احیای بیشتر وجود داشت؛ ما طرح مفصلی را آماده کردیم، اما متأسفانه مورد پذیرش قرار نگرفت و اکنون دریاچه به منبعی گرمایی تبدیل شده است.
این محقق حوزه هواشناسی تاکید کرد: من به آن طرح ایمان داشتم، چون بر پایه ۶۰ سال تجربه مداومم در زمینه هواشناسی و شناخت الگوهای اقلیمی طراحی شده بود. این تجربه حاصل کار علمی مستمر در ایران، انگلیس و آمریکا بود و نه فعالیت‌های پراکنده. من تمام عمرم را صرف مطالعه و پژوهش در این علم کرده‌ام.
اردکانی خاطر نشان کرد: من ۹۲ سال دارم، اما هنوز با عشق و علاقه برای علم هواشناسی کار می‌کنم. این علم برای من فقط یک شغل نیست، عشق زندگی‌ام است. هرچند طرح ما برای احیای ارومیه رد شد، اما باور دارم که اگر نگاه علمی بر تصمیم‌گیری‌ها حاکم باشد، می‌توان بسیاری از مشکلات اقلیمی کشور را کاهش داد.
وی با اشاره به تجربه و طرح‌هایی که در گذشته برای احیای دریاچه ارومیه ارائه کرده بود، اما آن طرح‌ها مورد پذیرش قرار نگرفتند، وضعیت اکنونی دریاچه ارومیه را «در حال مرگ» توصیف کرد و ادامه داد: خشک شدن دریاچه و تالاب‌ها پیامدهای محیط‌زیستی و اقلیمی جدی دارد. این پهنه‌ها اکنون به‌عنوان منابع گرمایی و همچنین منابع تولید نمک عمل می‌کنند؛ وقتی سیستمی با باد شدید از روی آن عبور کند، نمک‌ها را پراکنده می‌کند و وضعیت را پیچیده‌تر می‌سازد. اگر دولت عزم جدی داشته باشد، هنوز می‌توان اقدام به احیای نسبی این پهنه‌ها کرد، چون این پهنه هنوز کامل نمرده است و اگر دولت واقعاً مصمم باشد، آن کار قابل انجام است.
اردکانی همچنین به سخنرانی و مقاله‌ای که در سمیناری در شیراز ارائه داده بود، اشاره کرد و گفت: آن تحقیق نشان می‌داد تالاب‌های پرآب می‌توانند نقش قابل‌توجهی در تأمین رطوبت و تعدیل اقلیم منطقه ایفا کنند، ولی در کمال شگفتی، در آن رویداد حتی یک هواشناس از سازمان هواشناسی استان فارس حضور نداشت.
این استاد پیشکسوت بر ضرورت اتکا به شواهد و طرح‌های علمی برای مدیریت منابع آب تأکید کرد و ابراز تأسف کرد که تجربیات و پیشنهادهای علمی او تاکنون در تصمیم‌گیری‌های اجرایی کشور به‌کار گرفته نشده است و با اشاره به بیش از شصت سال فعالیت علمی خود در حوزه هواشناسی اظهار کرد که تمام زندگی‌اش را وقف این علم کرده و همچنان امیدوار است که با اراده و همکاری نهادهای مسئول، طرح‌های علمی عملیاتی شود تا برخی از بحران‌های آب و اقلیم کشور کاهش یابد.
ایران در منطقه‌ای کم‌بارش قرار دارد؛ باید قدر هر قطره آب را بدانیم
استاد پیشکسوت علوم جو و هواشناسی با تأکید بر اهمیت مدیریت منابع آب کشور، گفت: ایران در یکی از خشک‌ترین کمربندهای اقلیمی جهان قرار دارد و باید حتی یک لیوان آب را با دقت حفظ و مدیریت کرد، زیرا نوسانات اقلیمی و تغییرات بارش در کشور ما دائمی و غیرقابل پیش‌بینی است.
اردکانی با اشاره به مصاحبه‌ای که دو سال پیش در یکی از روزنامه‌های کشور درباره تغییر اقلیم و وضعیت آب و هوای ایران انجام داده بود، گفت: در آن مصاحبه حتی یک لیوان آب را بالا گرفتم و گفتم این برای ما چقدر ارزش دارد. خواستم نشان دهم که کشور ما در منطقه‌ای کم‌بارش قرار دارد و این وضعیت ناشی از رفتار سیستم‌های جوی است که گاه قوی‌تر و گاه ضعیف‌تر می‌شوند. به همین دلیل در برخی سال‌ها بارش‌ها بیشتر است و در برخی سال‌ها کمتر، اما در مجموع ما در منطقه‌ای خشک زندگی می‌کنیم و باید حتی از یک لیوان آب محافظت کنیم.
وی افزود: مدیریت منابع آبی کشور، به‌ویژه پشت سدها، باید با دقت انجام شود. ممکن است در سال‌هایی مانند ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ سدها پر شوند، اما باید با برنامه‌ریزی دقیق و تدریجی خالی شوند، چون چنین شرایطی همیشگی نیست و سال‌های خشک دوباره بازمی‌گردند.
اردکانی با اشاره به ماهیت چرخه‌ای پدیده‌های جوی، گفت: پدیده‌های جوی حالت برگشت‌پذیر دارند و بدون شک چند سال دیگر ممکن است شرایطی مشابه تکرار شود. مثلاً در سال ۱۳۴۲ که من رئیس پیش‌بینی هواشناسی بودم، سردترین سال قرن در ایران ثبت شد؛ دمای مشهد به منفی ۳۵ و همدان به منفی ۳۷ درجه رسید و تمام لوله‌های آب تهران یخ زد. در آن زمان تعداد ایستگاه‌های هواشناسی هم کم بود، اما سرمای آن سال در تاریخ ماند.
وی ادامه داد: در سال ۱۳۵۰ نیز سنگین‌ترین برف سده اخیر را داشتیم؛ تهران با یک متر برف پوشیده شد. آن روزها صبح برف می‌ریخت و عصر با زحمت کوچه‌ها را باز می‌کردیم. این‌ها نمونه‌های تغییر اقلیم در گذشته هستند، اما امروز شدت و اثرشان به‌دلیل دخالت‌های انسانی بیشتر شده است.
این استاد پیشکسوت با تأکید بر نقش تغییرات انسانی در تشدید بحران اقلیم، گفت: در گذشته خانه‌ها پر از درخت و حوض بودند، اما امروز همه آنها با ساختمان‌سازی از بین رفته‌اند. جنس خاک تغییر کرده، مراتع خشک شده و زمین‌ها تخریب شده‌اند. این در حالی است که جنس زمین در پویایی اقلیم نقش حیاتی دارد؛ اگر زمین بتواند رطوبت را حفظ کند، بارش‌ها نیز بهبود پیدا می‌کند.
وی با اشاره به تجربه کشورهای دیگر برای تغییر جنس خاک، اظهار کرد: کشورهایی مثل عربستان سعودی، پاکستان و مصر اهمیت این موضوع را درک کرده‌اند و در حال اجرای طرح‌های عظیم درختکاری در مقیاس میلیون‌ها کیلومتر مربع هستند تا با تغییر جنس زمین، شرایط اقلیمی و رطوبتی منطقه را بهبود دهند. ما هم باید از این تجربه‌ها درس بگیریم و زمین خود را دوباره زنده کنیم.
اردکانی تأکید کرد: مدیریت علمی و دقیق منابع آب، احیای پوشش گیاهی و بازنگری در سیاست‌های توسعه شهری از مهمترین گام‌ها برای مقابله با روند نگران‌کننده تغییر اقلیم در ایران است.
فعالیت‌های خورشیدی و اثراتش بر کره خاکی
این استاد پیشکسوت هواشناسی کشور، با اشاره به ضرورت بازنگری در نحوه مدیریت زیست‌محیطی مناطق خشک و کویری ایران، تأکید کرد: برای مقابله با پیامدهای تغییر اقلیم، باید «جنس زمین» در مناطق خشک کشور تغییر یابد و یکی از مهمترین اقدامات در این زمینه، درختکاری گسترده در مناطق خشک و کویری است و باید تمام منطقه کویری‌مان را با گونه‌های مقاوم به خشکی بازسازی کنیم. اگر بتوانیم جنس خاک را تغییر دهیم، «سیرکولاسیون» یا «گردش انرژی در جو» نیز تغییر خواهد کرد و در نتیجه، میزان انتقال گرما و شکل‌گیری جریان‌های جوی متفاوت خواهد شد.
اردکانی با تأکید بر اینکه تغییر اقلیم تنها به گازهای گلخانه‌ای محدود نمی‌شود، افزود: من با تأثیر گازهای گلخانه‌ای موافقم و می‌دانم که جذب انرژی در اثر آنها اتفاق می‌افتد، اما عوامل دیگری هم در این تغییرات نقش دارند؛ از جمله فعالیت‌های آتشفشانی، سولفات‌های آزادشده در اتمسفر و حتی تغییرات خورشیدی.
وی در توضیح تأثیر فعالیت خورشیدی بر شرایط اقلیمی، گفت: خورشید دارای چرخه‌هایی است که به آنها «فلر» یا فوران خورشیدی می‌گویند. این چرخه‌ها می‌توانند انرژی زیادی وارد اتمسفر زمین کنند و بر جذب انرژی توسط سطح زمین اثر بگذارند. این چرخه‌ها دوره‌های مختلفی دارند؛ از ۶ ساله گرفته تا ۱۱، ۱۲، ۳۳ و حتی ۷۴ ساله.
اردکانی با یادآوری تجربه خود در دهه ۴۰ خورشیدی، اظهار کرد: در سال ۱۳۴۲ که من رئیس پیش‌بینی سازمان هواشناسی بودم، یکی از سردترین زمستان‌های تاریخ ایران را تجربه کردیم. یک پروفسور فرانسوی نوشته بود که آن سال چند چرخه خورشیدی روی هم افتاده و از نظر انرژی خورشیدی، سالی استثنایی است. آن زمان حتی در مطالعات بین‌المللی هم به این ارتباط توجه شده بود. یادم هست خانمی با مدرک دکترای هواشناسی از دانشگاه وین اتریش برای همکاری به ایران آمده بود. پایان‌نامه‌اش درباره رابطه بین چرخه خورشیدی و میزان بارندگی بود؛ البته نه در ایران، بلکه در برزیل. او چند سال در ایران ماند، اما متأسفانه تحقیقش درباره ارتباط میان این چرخه‌ها و بارندگی‌ها به نتیجه نرسید، چون تنها دوره‌های کوتاه‌مدت ۱۱ یا ۲۲ ساله را بررسی کرده بود، در حالی‌که باید سیکل‌های بلندمدت‌تر را هم در نظر می‌گرفت.
ایران در خطر کم‌آبی است
پدر علم هواشناسی ایران، با انتقاد از بی‌توجهی دانشگاه‌ها و دستگاه‌های اجرایی به پژوهش‌های اقلیمی و طرح‌های علمی، گفت: ارتباط میان لکه‌های خورشیدی، دورپیوندها و وضعیت بارشی قابل بررسی است و لازم است مدیران بلند پایه به پیشنهادهای علمی گوش دهند؛ در غیر این صورت «علاج واقعه قبل از وقوع» ممکن نخواهد شد.
اردکانی با اشاره به تلاش‌هایش برای پیشنهاد موضوعات پژوهشی در دانشگاه‌ها و دستگاه‌های ذی‌ربط، اظهار کرد: خیلی سعی کردم در دانشکده ژئوفیزیک دانشگاه تهران مطرح کنم که لکه‌های خورشیدی را مرتب ثبت می‌کنند و دانشجوها می‌توانند تز انجام دهند تا رابطه‌ای بین این پدیده‌ها و وضعیت جوی ایران بررسی شود، اما متاسفانه هیچ دانشجویی داوطلب انجام این مطالعات نشد.
وی با بیان اینکه اشتیاق و نیاز به انجام چنین پژوهش‌هایی وجود داشته، اما موانع سازمانی و کم‌توجهی به علاقه‌مندی‌های علمی، مانع اجرای آنها شده است، گفت: خیلی دلم می‌خواست ببینم آیا واقعاً ارتباطی وجود دارد یا نه. برخی مطالعات در نقاط مختلف جهان وجود دارد که نشان می‌دهد در یک یا دو سیکل ممکن است ارتباط دیده شود، اما جمع شدن همه سیکل‌ها به ندرت رخ می‌دهد.
اردکانی به تجربه تاریخی خود اشاره کرد و یادآور شد: سال ۱۳۴۲ نمونه‌ای از تداخل چرخه‌های خورشیدی و رخدادهای جوی استثنایی رخ داده بود؛ آن اتفاق واقعاً محشر بود. بنابراین به نظر من باید مدیران ارشد کشور از جمله رئیس‌جمهور و وزرا به این نظرات علمی گوش دهند، چون ما در وضع خطرناک آبی قرار داریم.
وی با تأکید بر چرخه‌ای و نوسانی بودن پدیده‌های جوی، گفت: شانس هست که MJO یا سایر پدیده‌ها بعضی‌سال‌ها به ما کمک کنند و رطوبت و بارندگی بیاورند، اما اصولاً ما در منطقه‌ای کم‌آب زندگی می‌کنیم و مدیریت پشت سدها و مصرف آب باید با دقت انجام شود. سدها ممکن است در سال‌هایی مثل ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ پر شوند، اما نباید از این امر به‌عنوان تضمین همیشگی استفاده شود؛ باید آب را آهسته و با برنامه مصرف کرد.
اردکانی همچنین به ضرورت تغییر «جنس زمین» و باززنده‌سازی پوشش گیاهی اشاره کرد و با بیان اینکه این اقدامات می‌تواند در بلندمدت گردش اقلیمی و بارش را تحت تأثیر قرار دهد، خواستار توجه عملی و علمی نهادها به این راهکارها شد و تأکید کرد که بدون هم‌افزایی پژوهش و سیاست‌گذاری، مقابله با بحران آب دشوار خواهد بود.
وی بار دیگر هشدار داد که توجه به پژوهش‌های اقلیمی، ثبت و تحلیل داده‌های خورشیدی و تقویت ارتباط میان دانشگاه‌ها و سازمان‌های اجرایی کلید پیشگیری از آسیب‌های گسترده‌تر در حوزه آب و هوا است.
بحران کم‌آبی ایران ادامه دارد
این استاد هواشناسی با اشاره به خشکسالی پاییز امسال و کاهش بارش‌ها در ایران، بر ضرورت مدیریت مصرف آب و حفاظت از تالاب‌ها تأکید کرد و نسبت به ادعاهای غیرعلمی درباره تولید بارش مصنوعی هشدار داد.
اردکانی در ادامه مصاحبه با ایسنا با اشاره به وضعیت اقلیمی کشور، گفت: ما کشوری هستیم که با شرایط دینامیکی و فیزیکی خاصی مواجهیم و میزان بارش در اکثر سال‌ها بسیار کم است. بنابراین آنچه داریم، باید به‌طور دقیق و مدیریت شده و مصرف شود. اگر این منابع به درستی مدیریت نشوند، بحران آب تشدید خواهد شد.
وی با استناد به مدل‌های اقلیمی، گفت: مدلی که در یکی از دانشگاه‌های بزرگ آمریکا اجرا شده، نشان می‌دهد از دهم آذر به بعد به‌تدریج میزان بارندگی به سمت حد نرمال حرکت می‌کند و تا پایان بهار ممکن است به نرمال نزدیک شویم. البته با توجه به خشکی شدید پاییز، انتظار رسیدن به بارش بالاتر از حد نرمال واقعی نمی‌رود. بر اساس همان مدل، دو دوره هوای سرد و برفی در منطقه پیش‌بینی شده است؛ یکی در اوایل آذر و دیگری در اواسط بهمن. امیدوارم این اتفاق بیفتد تا هم تعدیل دمایی و هم تعدیل بارش داشته باشیم.
استاد پیشکسوت هواشناسی درباره ارتباط خشکسالی با وضعیت تالاب‌ها تو ضیح داد: خشک شدن تالاب‌ها و کاهش رطوبت سطحی، تأثیر مستقیم بر تشکیل ابر و بارش دارد. مکانیزم فیزیکی تشکیل ابر و بارش بسیار پیچیده و تخصصی است و نمی‌توان با ادعاهای ساده آن را کنترل کرد.
وی با انتقاد از برخی ادعاهای غیرعلمی، افزود: اخیراً شخصی در شبکه‌های اجتماعی مدعی شد که می‌تواند با انتقال بخار آب از خلیج فارس، ابر ایجاد کند و آن را روی کوه‌های زاگرس نگه دارد تا بارش مصنوعی تولید شود، خیلی مایل هستم ملاقاتی با این فرد داشته باشم.
اردکانی تأکید کرد: مدیریت منابع آب، حفاظت از تالاب‌ها و استفاده از داده‌ها و مدل‌های علمی معتبر تنها راه مقابله با بحران کم‌آبی است و هشدار داد که هرگونه اقدام غیرعلمی ممکن است آسیب‌های جدی به محیط زیست و منابع آب کشور وارد کند.
انتهای پیام