سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - ماریه رحیمی، کتابدار کتابخانه عمومی ثارالله شهرستان مشهد: در روزگاری که داعیه تبدیل کتابخانه‌ها به «کتابخانه‌های هوشمند» شنیده می‌شود، هوش مصنوعی به یکی از مهمترین فناوری‌های این عرصه بدل شده و موجب دگرگونی و ارتقای روش‌های خدمات کتابخانه‌ای می‌گردد. اما این پیشرفت، پرسشی وجودی و نگرانی‌هایی مهم را با خود به دنبال آورده است: «آیا روزی این پدیده می‌تواند جایگزین کتابداران شود؟»
قدرت خیره‌کننده‌ی هوش مصنوعی: ریشه‌ی نگرانی‌ها
با بررسی توانایی‌ها و مزایای هوش‌مصنوعی، به نظر می‌رسد این نگرانی بی‌دلیل نیست. نظام‌های مجهز به هوش مصنوعی با سرعت و دقتی فراتر از انسان، وظایفی مانند فهرست‌نویسی، رده‌بندی و مدیریت مجموعه را انجام می‌دهند. چت‌بات‌ها، به عنوان دستیاران مجازی، ۲۴ ساعته و در تمام روزهای هفته به سوالات مرجع پایه کاربران پاسخ می‌دهند و از چندین کاربر به طور همزمان پشتیبانی می‌کنند. آن‌ها با تحلیل داده‌های عظیم، الگوهای امانت را تشخیص داده و منابعی را به کاربران پیشنهاد می‌کنند که به علایقشان نزدیک‌تر است. از الگوریتم‌ها برای اعتبارسنجی سریع منابع، شناسایی الگوهای انتشار اخبار جعلی و فیلترینگ محتوای مخرب استفاده می‌کنند. این توانمندی‌ها، تصویر یک رقیب تمام‌عیار را در برابر کتابداران ترسیم می‌کند.
نگرش کتابدار: تبدیل تهدید به فرصت
اما با بررسی و شناخت درست از این موقعیت می توان به این مهم رسید که کلید عبور از این نگرانی‌ها می‌تواند در «نگرش و شناخت» کتابداران باشد. می توان هوش مصنوعی را نه به چشم یک رقیب، که به عنوان یک «ابزار ضروری» و یک «همیار» دید. کتابدار آگاه می تواند از این فناوری برای خودکارسازی کارهای تکراری و وقت‌گیر بهره گیرد تا بر مسئولیت‌های سطح بالاتر خود متمرکز شود: مشاوره‌ی تخصصی، آموزش سواد اطلاعاتی و کمک به پژوهش‌گران در یافتن مسیر. هوش مصنوعی می‌تواند برای اعتبارسنجی سریع منابع و شناسایی اخبار جعلی به کار رود و کتابدار را در نبرد با «آلودگی اطلاعات» یاری کند. اینجاست که این پدیده، از یک چالش وجودی به فرصتی برای ارتقای حرفه‌ای تبدیل می‌شود.
قلعه‌ای که هوش مصنوعی هرگز نخواهد شکست: معنا و ارتباط انسانی
اما حتی با وجود همه این توانمندی‌ها، نقطه تعالی کتابدار در جایی است که ماشین به آن راهی ندارد: در «معنا» و «ارتباط انسانی». کتابخانه‌های امروزی اگرچه به فناوری‌های جدید مجهز می‌شوند، اما در ذات خود هنوز «پناهگاه امن انسان‌اند!». آن‌ها مکانی برای گفتگو، اندیشه و رشد جمعی هستند. هوش مصنوعی نمی‌تواند «حس زنده‌ی شوق» را در چهره کودکی که اولین کتابش را ورق می‌زند درک کند، یا «لبخند رضایت» خواننده‌ای را که غرق در جمله‌ای عمیق در یک کتاب شده است را بفهمد. کتابخانه بدون این ارزش‌ها و روابط انسانی، تنها مکانی است ساکت، پر از قفسه و داده. این «تجربه انسانی» است که نقطه قوت کتابدار در برابر الگوریتمهاست.
باز تعریف نقش جدید در هفته‌ی کتاب
بنابراین حضور کتابداران در کتابخانه اگر پویا، پیشرو، منعطف و ارزش‌آفرین باشد، می‌تواند امید و اعتماد را در مخاطب ایجاد کند. اینجا است که کتابدار باید نقش خود را از یک مدیر مجموعه به یک «مشاور اطلاعات»، «طراح خدمات و تجربه های کاربری» و «مروج کتابخوانی» بازتعریف کند و هفته‌ی کتاب، فرصتی درخشان برای نمایش این نقش جدید است. با گفت‌وگو درباره اهمیت خواندن در عصر دیجیتال، با توانمندسازی و آموزش مهارت‌های نوین به کتابداران، خلق تجربه‌های جمعی مانند قصه‌گویی و کتاب‌درمانی (حتی با کمک هوش مصنوعی)، می‌توان کتابخانه را دوباره مرکزی مهم و بی‌رقیب برای رشد و آگاهی بدل کرد.
در نهایت می‌توان یادآور شد که «در جهانی که ماشین‌ها می‌آموزند و صحبت می‌کنند، این انسان است که معنا می‌بخشد و درک می‌کند و کتابدار، می‌تواند سرباز همیشه حاضر در این میدان معناسازی باشد».
∎