کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی یکی از مهم‌ترین گنجینه‌های ایران و جهان اسلام با قدمتی چندصد ساله است که نفایس کم‌نظیری در زمینه نسخ خطی، کتاب‌های چاپ سنگی و سربی، اسناد و مطبوعات را در خود جای داده است.
چندی پیش، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در اجرای نهضت نشر نفایس رضوی، آثاری به زبان‌های غیرفارسی منتشر کرد. از جمله این آثار می‌توان از کتاب کاتالوگ «متون پیشااسلامی در کتابخانه آستان قدس رضوی» نام برد. به همین بهانه در این گزارش به معرفی مختصر برخی از تصاویر و نسخه‌های چاپ شده در این اثر ارزشمند می‌پردازیم.
وجود ۹۰ هزار نسخه خطی و بیش از ۵۴ هزار نسخه چاپ سنگی
براساس سخنان رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی که در ابتدای این کتاب چاپ شده، آستان قدس رضوی از گذشته دور، مأمنی برای نگهداری میراث مکتوب بوده است. نسخه‌های خطی به‌جا مانده از اواخر سده نخست تا امروز از ارادت علاقه‌مندان به حرم مطهر حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) در قالب وقف فرهنگی حکایت می‌کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سید جلال حسینی خاطرنشان می‌کند: سابقه رسمی نخستین وقف کتاب در این مجموعه به سال ۳۸۳ هجری قمری بازمی‌گردد و از آن زمان تاکنون بیش از ۹۰هزار نسخه خطی و ۵۴هزار نسخه چاپ سنگی به‌تدریج در این مرکز و در قالب وقف و یا از طریق خریداری، گرد آمده است.
وجود نسخه‌های خطی و سنگی مربوط به زرتشتی، انجیل، تورات و نسخه‌هایی به خط سانسکریت
وی در بخش دیگری از این کتاب اشاره می‌کند: در این مجموعه، شمار قابل توجهی از نسخه‌های غیراسلامی نیز گرد آمده است که از آن میان می‌توان به ۱۰۰ نسخه خطی و سنگی انجیل، ۱۲۰ نسخه خطی و سنگی زرتشتی، چهار نسخه نفیس تورات مربوط به قرن پنجم و ششم و بیش از هزار نسخه به خط سانسکریت اشاره کرد.
این مقام مسئول یادآور می‌شود: گرد آمدن این حجم از نسخه‌های مربوط به ادیان و ملل دیگر، نشانه رواداری و احترام متولیان این مجموعه به اندیشه‌های سایر ملل و ادیان است که این خود بی‌شک الهام گرفته از اخلاق و منش ارجمند امام هشتم حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) است.
متون پیشااسلامی در کتابخانه آستان قدس رضوی
فاطمه جهانپور، نویسنده این کتاب کاتالوگ نیز در بخش دیگری از این اثر، عنوان می‌کند: در بخش نسخه‌های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، شمار چشمگیری نسخه خطی دست‌نویس و چاپ سنگی با موضوعات متنوع نگهداری می‌شود که در میان آن‌ها، کتاب‌هایی با محتوای تاریخ، فرهنگ و باورهای دینی مربوط به دوره باستان ایران نیز یافت می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: این آثار دایره‌ای وسیع از مضامین دینی، تفسیری، کلامی، فلسفی، کشف و شهودی، عرفانی، تاریخی، ادبی، آیینی، گاه‌شماری و تقویم، فرهنگ لغات و... را دربرمی‌گیرد که با انواع خطوط باستانی، میانه و جدید همچون خط اوستایی، پهلوی، فارسی زرتشتی و فارسی نو، کتابت شده‌اند.
جهانپور اشاره می‌کند: در این حوزه ۱۲۰ جلد کتاب شامل ۲۹ نسخه خطی و ۹۱ نسخه چاپ سنگی وجود دارد که برخی از آن‌ها در کتابخانه‌های وابسته به آستان قدس رضوی همچون کتابخانه وزیری یزد، هرندی کرمان، مسجد گوهرشاد مشهد و... محفوظ است.
این کتاب‌ها را می‌توان بر مبنای محتوایشان به پنج دسته تقسیم کرد: متونی با محتوای دینی، متون فارسی زرتشتی، متون سنت زرتشتی، متون آذر کیوانی و متون متفرقه شامل لغت‌نامه و آموزش زبان پهلوی.
از «نسخه یسنا و ویسپرد» تا مجموعه «کتاب مذاهب»
نویسنده این کتاب در بخش دیگری از سخنان خود اظهار می‌کند: در برخی از این نسخه‌ها، مواردی به دلیل قدمت، نوع خط، محتوا، نام کاتب و تبار خاندانی نویسندگان، حاشیه‌نویسی‌ها، ضرب و سجع مهرها، نوع کاغذ، ویژگی جلد، تزئینات و تصاویر به کار رفته و بسیاری از موارد دیگر، ارزشی فراوان دارند.
وی در این زمینه می‌افزاید: قدیمی‌ترین نسخه در مورد این متون، نسخه «یسنا و ویسپرد» مورخ سال۹۷۶ یزدگردی برابر با سال ۱۰۱۶ هجری قمری است که به شماره ۳۹۷۳ در کتابخانه وزیری یزد، از کتابخانه‌های وابسته به آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این نسخه به قلم بهرام بن مرزبان، از کاتبان بنام زرتشتی در دوران صفویه کتابت شده است. نسخه ارزشمند دیگر «وندیداد ساده» به شماره ۲۶۲۸۸ است که به سال ۹۹۲ یزدگردی برابر با ۱۰۳۲ هجری قمری به دست همین خوشنویس کتابت شده است. همچنین یکی دیگر از نسخه‌های قدیمی این مجموعه، کتاب «دبستان مذاهب» به شماره ۵۳۴۷۵ است که به تاریخ سال۱۰۶۰ هجری قمری به دست محمد شریف بن شیخ میان سپاهی، نوشته شده است.
او یادآور می‌شود: همچنین دست‌نویسی از کتب دساتیر به شماره ۱۶۲۸۳ کتابت شده به دست مورخ نامور «رضا قلی خان هدایت» در سال ۱۱۸۵ یزدگردی نیز دراین زمینه قابل ذکر و توجه ویژه است.
نویسنده این کتاب به دیگر نسخه‌های ارزنده از این مجموعه نیز اشاره و خاطرنشان می‌کند: از دیگر نسخه‌های دینی می‌توان از وندیداد ساده به شماره ۵۳۳۸۸ نام برد که در سال ۱۱۱۵ یزدگردی برابر با ۱۱۵۹ هجری قمری در بندر سورات هند و به دست کاتبی پارسی به نام رستم پسر بهرام از خاندان معروف سنجانه کتابت شده است.
وی در مورد نسخه‌های ارزنده چاپ سنگی نیز یادآور می‌شود: از نسخه‌های ارزشمند چاپ سنگی، نخستین ترجمه فارسی وندیداد را می‌توان نام برد که به همت محمدعلی داعی الاسلام در سال۱۳۶۷ هجری قمری، چاپ و از سوی مترجم، وقف کتابخانه رضوی شد.
به گفته نویسنده این کتاب، در این کتابخانه، نخستین چاپ کتاب آموزش زبان پهلوی، تألیف «روبن آبراهامیان» به شماره ۴۰۹۱۰ نیز نگهداری می‌شود. همچنین این کتابخانه صاحب نسخه‌ای از کتاب نامه میزان فارسی یا فروغ هوشنگ به قلم هرمزدان هرمزد پارسی به شماره ۲۸۴۸۴ است که یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌های دستور زبان فارسی به شمار می‌رود.
نیم نگاهی به برخی از آثار مربوط به متون پیشااسلامی
در این کتاب کاتالوگ آثار ارزشمندی به عنوان منتخب به چاپ رسیده که برخی از آن‌ها را به اختصار معرفی می‌کنیم.
- «یسنا و ویسپرد»:(عکس شماره۱۲۰) تاریخ: ۹۷۶ یزدگردی برابر با ۱۰۱۶ ه.ق، شماره ثبت: ۳۹۷۳ کتابخانه وزیری یزد، کاتب: بهرام پسر مرزبان پسر فریدون پسر بهرام پسر رستم پسر بندار پسر شهمردان پسر دینیار. ابعاد:۲۲*۱۶ س.م، ۲۷۶ برگ، کاغذ نخودی- «احکام جاماسبی موسوم به جاماسب‌نامه»: (عکس شماره۱۲۱) تاریخ: سال۱۲۵۳ ه.ق، شماره ۱۲۰۹۲، کاتب: رضا قلی خان هدایت، ابعاد:۲۱*۱۵ س.م، ۳۳برگ_ «واژه‌نامه پهلوی پازند»: (عکس شماره۱۲۲) فاقد تاریخ، کاتب: نامعلوم، محل کتابت: کشور هند، ابعاد:۲۳*۱۶ س.م، ۲۹ برگ، کاغذ نخودی، شماره ۴۲۶۴۷_ «وندیداد ساده»: تاریخ: سال ۹۹۲ یزدگردی برابر با ۱۰۳۲ هجری قمری، شماره ثبت: ۲۶۲۸۸، کاتب: بهرام پسر مرزبان پسر فریدون پسر بهرام پسر رستم پسر بندار پسر شهمردان پسر دینیار.، محل کتابت: کرمان، ابعاد:۳۶*۲۵ س.م،۳۳۰ برگ کاغذ نخودی و فستقی فرنگی آهار مهره_ «دبستان مذاهب»: تاریخ: سال۱۰۶۰ هجری قمری. کاتب: محمد شریف بن شیخ میان سپاهی، شماره ثبت ۵۳۴۷۵، محل کتابت: کشور هند، ابعاد: ۲۵*۱۳ س.م، تعدادبرگ: ۳۱۲ برگ، کاغذ فستقی و آبی فرنگی آهار مهره_ «دساتیر»: فاقد تاریخ، کاتب: رضا قلی خان هدایت، ابعاد:۲۱*۵/۱۴ س.م،۲۰۷برگ، کاغذ نخودی، شماره ۱۶۲۸۳_ «نامه میزان فارسی یا فروغ هوشنگ»: شماره ۲۸۴۸۴، تاریخ چاپ: سال۱۲۳۱ یزدگردی. محل چاپ: تهران، کاتب: نامعلوم، ابعاد:۲۰*۱۵ س. م، تعداد صفحات:۱۱۱ صفحه