به گزارش ایرنا خراسان جنوبی با تولید ۹۸ درصد زرشک کشور، بی‌تردید پایتخت انحصاری زرشک ایران و جهان به شمار می‌رود؛ استانی که نه‌تنها رتبه نخست کشور را در سطح زیرکشت این محصول دارد، بلکه تنها تولیدکننده زرشک بی‌دانه در جهان است؛ محصولی که به‌درستی لقب «یاقوت سرخ» را از آن خود کرده است.
این روزها دانه‌های یاقوت نشان زرشک همچون شال قرمزی که بر سر دشت کرده باشند باغات بسیاری را در جای جای خراسان جنوبی قرمز پوش کرده‌اند. در پاییز هزار رنگ خراسان جنوبی، کشاورزان سخت مشغول برداشت محصولی خاص هستند، محصولی که هر ساله ثمر نمی‌دهد و درختش یک سال درمیان استراحت می‌کند.
برداشت سخت اما شیرین یاقوت سرخ
همگام با طلوع خورشید کشاورزان با تمام اعضای خانواده به سوی مزرعه می‌روند. چیدن زرشک گر چه سخت است و گاهی خارهای این درخت با ارزش با بی‌رحمی هر چه تمام‌تر بر دست و پای کشاورزان فرو می‌رود اما گرمای چیدن یاقوت، این سختی و سرمای مضاعف پاییز را قابل تحمل می‌کند.
بر اساس آمارهای رسمی، سطح زیرکشت زرشک در خراسان جنوبی به بیش از ۲۷ هزار و ۱۹۶ هکتار رسیده و سالانه بین ۱۲۰ تا ۱۳۰ هزار تن از این میوه ارزشمند از باغ‌های استان برداشت می‌شود. شهرستان‌های قاین، زیرکوه، درمیان، بیرجند و سربیشه، پیشران تولید زرشک در استان هستند.
در سال‌های اخیر، قیمت زرشک با افت‌های شدید مواجه بود، اما امسال شرایط به‌طور قابل توجهی تغییر کرده است. پیگیری‌های مستمر مسئولان استانی و جلسات متعدد با وزارت جهاد کشاورزی، کف قیمت زرشک را به ۱۰۰ هزار تومان رسانده؛ رقمی که بیش از سه برابر سال گذشته رشد کرده و رضایت نسبی کشاورزان را به همراه داشته است.
افزایش قیمت؛ روزنه امید کشاورزان
زرشک‌کاری از روستای محمدآباد قاین، در گفت و گو با خبرنگار ایرنا می‌گوید که افزایش قیمت زرشک در سال جاری توانسته بخشی از زحمات او و دیگر کشاورزان زرشک‌کار خراسان جنوبی را جبران کند.
سال گذشته زرشک را کیلویی ۲۵ تا ۲۷ هزار تومان می‌فروختند، ولی امسال قیمت زرشک تازه روی درخت به بیش از ۹۵ هزار تومان رسیده، یعنی تقریباً سه برابر شده است.
حمید یعقوبی تأکید دارد که زرشک هر ۲ سال یک‌بار به بار می‌نشیند، یعنی کشاورز یک سال تمام کار می‌کند تا سال بعد برداشت کند، پس اگر بارندگی کم یا قیمت پایین باشد، واقعاً به زانو درمی‌آید.
دغدغه‌های زرشک‌کاران
البته امسال به‌خاطر کمبود بارندگی و قطع برق چاه‌های کشاورزی، محصول خیلی کمتر از پارسال است. در تابستان هم گرما به بالای ۳۵ درجه رسید و برق چاه‌های کشاورزی قطع یا محدود شدند، در حالی که اگر باغ‌های زرشک هر ۱۲ روز یک‌بار آبیاری نشود، تمام زحمات کشاورز از بین می‌رود.
هزینه‌های بالای نگهداری باغ‌های زرشک گاهی ادامه کار را برای کشاورزان این منطقه کویری دشوار می‌کند. به گفته این کشاورز قاینی اکنون، قیمت کارگر ۸۰۰ هزار تومان و یک ماشین کود حیوانی ۴۰ میلیون تومان است و باید نقد پرداخت شود در حالی که کشاورز توانایی پرداخت این هزینه‌های گزاف را ندارد.
وی درخواست دارد که اگر دولت یا شرکت‌های تعاونی بتوانند کود را مدت‌دار تا زمان برداشت و فروش محصول به کشاورزان تحویل دهند، خیلی‌ها می‌توانند باغ‌های زرشک خود را احیا کنند.
یکی دیگر از مشکلاتی که این کشاورز قاینی مطرح می‌کند راه پرپیچ و خم گرفتن مجوز برای احداث بارگاه‌های زرشک خشک‌کنی است، اما اگر این فرایند تسهیل شود، همه زرشک‌کاران می‌توانند محصولشان را به‌صورت بهداشتی و استاندارد خشک کرده و به بازارهای داخلی و خارجی عرضه کنند.
با وجود تولید سالانه ۱۳۰ هزار تن زرشک در خراسان جنوبی، تنها ۱۹ هزار و ۴۲۰ تن از این محصول وارد چرخه صنایع تبدیلی و غذایی شده است؛ یعنی تنها بیش از ۱۴ درصد از تولید زرشک استان وارد چرخه فرآوری می‌شود.
این امر نشان‌دهنده شکاف بزرگ در بهره‌برداری از ظرفیت‌های اقتصادی زرشک و ضرورت گسترش بخش فرآوری است که برای رسیدن به این هدف، استان نیازمند افزایش سرمایه‌گذاری در صنایع تبدیلی، ارتقای کیفیت فرآوری و برندینگ جهانی زرشک است.
ضرورت برندسازی جهانی برای زرشک
استاندار خراسان جنوبی تأکید دارد که وقتی می‌گوییم ۹۸ درصد زرشک دنیا در این استان تولید می‌شود، یعنی عملا تأمین‌کننده اصلی زرشک جهان هستیم و باید از مزیت انحصاری خود در تولید زرشک به نفع اقتصاد مردم و توسعه استان استفاده شود.
سید محمدرضا هاشمی می‌گوید که اگرچه برخی شرکت‌های دانش‌بنیان و واحدهای کوچک در زمینه فرآوری محصولات زرشک فعال شده‌اند، اما برای رسیدن به سود پایدار و ارزش افزوده بیشتر، باید گام‌های جدی‌تری در راستای فرآوری و برندسازی این محصول برداشته شود.
وی با اشاره به پروسه سخت داشت، برداشت و خشک کردن زرشک، معتقد است که برای دستیابی به جایگاه واقعی زرشک در بازارهای جهانی، نیاز است که فرآوری استاندارد، بسته‌بندی مناسب و برندینگ جهانی در اولویت قرار گیرد.
هاشمی می‌افزاید که زرشک خراسان جنوبی باید با برند معتبر و بسته‌بندی جذاب به بازارهای جهانی عرضه شود و این مسیر نه‌تنها می‌تواند زمینه‌ساز رشد اقتصادی و اشتغال‌زایی در استان باشد، بلکه باعث خواهد شد تا زرشک خراسان جنوبی از خام‌فروشی رهایی یابد و به‌عنوان یک محصول استراتژیک با ارزش افزوده بالا شناخته شود.
راه دشوار اما روشن جهانی شدن زرشک
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی اعلام کرده است که هم‌اکنون زرشک خراسان جنوبی در ۳۷ واحد فعال و نیمه‌فعال با ظرفیت ۱۹ هزار و ۴۲۰ تُن فرآوری می‌شود و در صورت بهره‌برداری ۲۲ واحد دیگر با ظرفیت ۱۱ هزار و ۹۹۰ تن، ظرفیت فرآوری این محصول راهبردی استان افزایش خواهد یافت.
محسن اسفندیاری از پیگیری‌ها برای ایجاد تفاهم‌نامه‌ها و همکاری‌های بیشتر با نهادهای کشوری جهت توسعه صنایع تبدیلی خبر می‌دهد و بر لزوم آموزش کشاورزان و تولیدکنندگان برای ارتقای فرآوری و بسته‌بندی تأکید دارد.
وی به حمایت تسهیلاتی سازمان جهاد کشاورزی از سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی و صدور ۹۹ مجوز بی‌نام سرمایه‌گذاری به ارزش هفت هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان در بخش‌های مختلف کشاورزی استان اشاره دارد و یادآور می‌شود که امسال تاکنون بیش از ۷۰ میلیارد تومان تسهیلات برای کشت قراردادی و خرید توافقی زرشک و عناب به خراسان جنوبی اختصاص یافته است.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی از راه‌اندازی بورس زرشک خراسان جنوبی تا پایان امسال خبر داد تا کشاورزان بتوانند محصولات خود را با قیمت‌های شفاف و رقابتی به فروش رسانده و صادرات این محصولات را گسترش دهند.
اما به گفته وی، یکی از اقدامات مهمی که برای ارتقای برند زرشک خراسان جنوبی صورت گرفته، ثبت نشان جغرافیایی این محصول تحت عنوان «زرشک جنوب خراسان ایران» است. این نشان به‌عنوان برندی ملی به ثبت رسیده و هم‌اکنون پیگیری‌هایی برای ثبت جهانی آن در دست اقدام است که می‌تواند ارزش صادراتی زرشک استان را به‌طور چشمگیری افزایش دهد و جایگاه آن را در بازارهای جهانی تثبیت کند.
فرآوری، مسیر طلایی صادرات
در حالی که جهاد کشاورزی با توسعه ظرفیت‌های فرآوری و ارائه تسهیلات، مسیر رشد اقتصادی و ارتقای بهره‌وری کشاورزان خراسان جنوبی را هموار می‌کند، کارشناسان و فعالان بخش خصوصی تأکید دارند که بدون رعایت دقیق استانداردهای صادراتی از کنترل بار میکروبی و مصرف بهینه کود و سموم گرفته تا تضمین سلامت محصول امکان تجاری‌سازی موفق و ورود زرشک به بازارهای بین‌المللی فراهم نخواهد شد و ارزش افزوده این یاقوت سرخ همچنان محدود به خام‌فروشی باقی می‌ماند.
رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی بیرجند تأکید کرد که برای تجاری‌سازی و صادرات زرشک، مرحله کاشت، داشت و برداشت باید با رعایت استانداردهای مشخص انجام شود.
علیرضا خامه‌زر چهار مولفه مهم شامل بار میکروبی، مصرف کود شیمیایی، باقیمانده سموم و فلزات سنگین در آب را از اصلی‌ترین شاخص‌ها برای صدور گواهی انطباق محصول دانست و بیان می‌کند که تماس مستقیم دست کشاورز با محصول یا آلودگی محیطی می‌تواند بار میکروبی ایجاد کند و نهادهایی مانند جهاد کشاورزی و اتاق بازرگانی موظف‌اند برای کاهش این خطر همکاری کنند. همچنین مصرف کنترل‌شده کودها و بررسی باقیمانده سموم و فلزات سنگین، پیش‌نیاز ورود زرشک به بازارهای بین‌المللی است.
وی، فرآوری محصول را راه اصلی برای افزایش ارزش افزوده و صادرات دانست و می‌گوید که زرشک تازه مدت کوتاهی قابل نگهداری است و اگر بخواهیم محصولی با ارزش افزوده داشته باشیم باید فرآورده‌های مختلف از آن تولید شود.
رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی بیرجند تأکید دارد که طولانی شدن دوره ماندگاری و تولید محصول خشک و فرآوری‌شده، مانع از خام‌فروشی می‌شود و زنجیره اقتصادی آن کامل می‌شود.
خامه‌زر با اشاره به اهمیت کنترل‌های گمرکی، می‌افزاید که برای صادرات محصول باید گواهی حفظ نباتات و سلامت محصول توسط جهاد کشاورزی صادر شود تا در مقصد قابل استناد باشد و یادآور می‌شود که رعایت این استانداردها حتی برای یک کیلوگرم زرشک در بازار داخلی لازم نیست، اما برای بازار بین‌المللی الزامی و حیاتی است.
وی با اشاره به خواص دارویی زرشک معتقد است که اخذ گواهی‌های علمی و تأیید اساتید دانشگاهی می‌تواند ارزش افزوده محصول را افزایش دهد و حتی زرشک با کیفیت پایین‌تر نیز در بازارهای داخلی و خارجی مورد استفاده قرار گیرد.
نکته پایانی
زرشک خراسان جنوبی امروز در نقطه‌ای ایستاده که تصمیم‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری در صنایع تبدیلی می‌تواند سرنوشت آن را رقم بزند. ادامه خام‌فروشی، این مزیت انحصاری را در حد یک محصول فصلی و کم‌سود نگه می‌دارد، اما حرکت به‌سوی فرآوری، ایجاد برند جهانی و صادرات هدفمند، نه‌تنها درآمد کشاورزان را پایدار می‌کند، بلکه می‌تواند خراسان جنوبی را به یکی از قطب‌های صادراتی محصولات کشاورزی ایران در جهان تبدیل سازد. آینده زرشک، آینده‌ای وابسته به صنعت، نوآوری و نگاه بلندمدت است.