هشتگ #محاکمه_ظریف_روحانی در هفته‌های اخیر به یکی از موضوعات داغ در شبکه‌های اجتماعی به خصوص ویراستی و توئیتر تبدیل شد. این هشتگ عمدتاً توسط کاربران و گروه‌های سیاسی اصولگرا و منتقدان دولت‌های حسن روحانی و محمدجواد ظریف استفاده می‌شود و مطالبه‌ای برای محاکمه قضایی این دو چهره به دلیل ادعاهایی مانند «خسارت به منافع ملی»، «ترک فعل در برجام»، «ضعیف کردن اقتصاد» و «لطمه به روابط خارجی» (به ویژه با روسیه) را مطرح می‌کند. این پویش ریشه در اختلافات سیاسی قدیمی دارد و اخیراً با اظهارات جنجالی در مجلس و تجمعات نمادین تشدید شده است.
گروه داده‌کاوی ایرنا جزئیات فعالیت این پویش را بر اساس جست‌وجوهای اخیر در توییتر بررسی کرده و برخی ویژگی‌های این بررسی و داده‌های به دست آمده را در جدول زیر می‌بینید:
زمینه و ریشه‌های پویش
طبق گزارش‌ها، این مطالبه از حدود سال ۱۳۹۴ (پس از امضای برجام) آغاز شده، اما در ماه‌های اخیر با موضوع مکانیزم ماشه، به یک پویش تبدیل شده است. منتقدان (مانند نمایندگان نزدیک به جبهه پایداری) روحانی و ظریف را متهم به «خسارت میلیاردی به کشور»، «سرقت علمی» (در مورد پایان‌نامه روحانی) و «همکاری با نفوذی‌ها» می‌کنند.
قله اول این پویش مجازی با توئیت علی اکبر رائفی‌پور در تاریخ ۲۸ مهرماه به وجود آمد، وقتی بعد از افشای فیلم عروسی دختر شمخانی نوشت: «اجازه ندهید با خبر فیلم مربوط به اردیبهشت سال گذشته عروسی دختر شمخانی خیانت‌های روحانی و ظریف را به حاشیه ببرند _ به تاراج دادن ذخایر ارزی و طلای کشور با دستور مستقیم حسن روحانی که چند وقت پیش توسط سیف رییس بانک مرکزی افشا شد _ نقش فاجعه بار جواد ظریف در پذیرش مکانیسم ماشه _ به حاشیه بردن خبر بسیار مهم بیانیه ایران؛ چین و روسیه علیه کشورهای اروپایی #محاکمه_ظریف_روحانی»
این توئیت که با ۱۲۱ هزار بازدید، ۵ هزار لایک و ۱ هزار و ۶۰۰ بازنشر به ترتیب پربازدیدترین، پرلایک‌ترین و پربازنشرترین توئیت این هشتگ بوده نقش زیادی در گردش این هشتگ داشت به نحوی‌که حتی می‌توان رائفی‌پور را لیدر یا رهبر معنوی این جریان فکری و هشتگ ضد روحانی در توئیتر فارسی نامید.
اظهارات محمدباقر قالیباف در ۴ آبان امسال علیه مواضع روحانی و ظریف در مورد روسیه، و این ادعا که سخنان آنها به «همکاری‌های راهبردی ایران-روسیه» لطمه زده، منجر به شعارهای «مرگ بر فریدون» (لقب روحانی) و «محاکمه» در صحن مجلس شد و قله دوم این هشتگ در توئیتر همزمان با سخنان قالیباف در مجلس اتفاق افتاد که در گراف زیر قابل مشاهده است.
در ادامه تایم لاین هشتگ محاکمه ظریف روحانی با نمونه توئیت‌ها و تاریخ و مضمون ارائه شده است:
تایم لاین زمانی هشتگ محاکمه ظریف روحانی در بازه زمانی ۱۴ روزه از شروع واقعی این پویش با توئیت علی اکبر رائفی‌پور خبر می‌دهد که پس از آن حامیان این فعال‌رسانه‌ای به طور چشمگیری به ریتوئیت و انتشار محتوای مشابه با این مضمون پرداختند. در ادامه سه اتفاق مهم یعنی ویدئوی عروسی دختر شمخانی، ماجرای پیمان جمشیدی و انحلال بانک آینده رخ داد که تا حد زیادی روند رو به رشد این هشتگ را تحت تاثیر قرار داد. در انتها و با وجود ترندهای یادشده به روشنی شاهد کنار رفتن توجهات به این هشتگ ترندشده در توئیتر بودیم.
یک نکته مهم در این تحلیل مضمون، اصطلاح پیروزی نمادین است که هواداران این هشتگ از آن در ارتباط با هشتگ محاکمه ظریف روحانی استفاده کردند: انحلال بانک آینده، که در۳ آبان ۱۴۰۴ توسط بانک مرکزی اعلام شد، در فضای مجازی به ویژه در توئیتر به عنوان یک «پیروزی نمادین مطالبه مردمی» علیه فساد اقتصادی تفسیر شده و تلاش شد مستقیماً با هشتگ #محاکمه_ظریف_روحانی پیوند داده شود. کاربران منتقد دولت روحانی، انحلال این بانک (به دلیل زیان انباشته ۵۵۰ هزار میلیارد تومانی و ناترازی شدید) را نتیجه سال‌ها پویش #انحلال_بانک_آینده می‌دانند و آن را الگویی برای مطالبه محاکمه روحانی و ظریف قرار داده‌اند. آنها استدلال می‌کنند که اگر مطالبه‌گری منجر به انحلال بانکی متخلف (مرتبط با علی انصاری و ادعاهای فساد) شده، پس مطالبه محاکمه روحانی و ظریف (به اتهام خسارت اقتصادی در برجام، مکانیسم ماشه و ضعف در روابط خارجی) نیز ممکن است و باید پیگیری شود.
۸ آبان ۱۴۰۴: گروه «مدافعان اتحاد مقدس ۲» تجمعی از ساعت ۱۴ تا ۱۷ در میدان ولیعصر تهران فراخوان داد، اما استقبال بسیار کم بود (حدود ۲۵ نفر، از جمله کودکان). حتی مهدی کوچک‌زاده (نماینده مجلس) که دعوت شده بود، حاضر نشد و گفت «قول قطعی نداده بودم». در یک سالن تهران، صندلی‌هایی نمادین برای روحانی و ظریف خالی گذاشته شد، اما برنامه با حضور اندک برگزار شد و از سوی منتقدان به عنوان «نشست صندلی‌های خالی» مسخره شد.
شعارها و بیانیه‌ها: در مجلس، برخی نمایندگان خواستار برخورد در این زمینه شده‌اند. مجلس بعداً بیانیه‌ای داد که سخنان قالیباف «دفاع از کشور خاص نبود، بلکه انسجام ملی بود».
مرحله ۱: شروع آرام (۲۶-۲۷ مهر) : → رائفی‌پور محرک اولیه
مرحله ۲: انفجار (۲۸-۲۹ مهر) : → عروسی شمخانی + پرونده جمشیدی
مرحله ۳: پیک ثانویه (۳۰ مهر) : → انحلال بانک آینده = پیروزی نمادین!
مرحله ۴: سقوط آزاد (۱-۹ آبان) : → خستگی مخاطب
جریان شناسی هشتگ و تحلیل عملکرد کاربران
در ابتدا باید تاکید کرد که یکی از معیارهای سازمان یافتگی در توئیتر، بررسی نسبت لایک به رتیوئیت است که در موارد عادی و هشتگ‌های مردمی همواره نسبتی بزگتر از یک و حتی به نسبت ده یا بیشتر است؛ اما بررسی نمونه‌آماری توئیت‌های پربازدید هشتگ محاکمه روحانی نشان می‌دهد که این نسبت در این نمونه ۸۵ به ۱۰۰ بوده که آشکارا عدم توازن و به عبارتی سازمان‌یافتگی هشتگ را نشان می‌دهد.
طبق بررسی انجام شده، ۹۲ درصد توئیت‌های پربازدید با هشتگ #محاکمه_ظریف_روحانی به طیف خاصی از جریان اصولگرا(جبهه پایداری + حلقه رائفی‌پور) تعلق دارد. این امر نشان می دهد در واقع پویشی سیاسی از سوی این جریان است. جرقه اولیه در ۲۶-۲۷ مهر با دو توئیت رائفی‌پور درباره «تاراج ذخایر ارزی» و «مکانیسم ماشه» زده شد و بلافاصله توسط کاربرانی مانند @m_T_Darestani۵۷ (خانم مهری طالبی دارستانی، رییس اداره حجاب و عفاف ستاد امر به معروف و نهی از منکر در دولت قبل) به عنوان رهبر عملیاتی و یکی از فعال‌ترین کاربران این پویش ادامه یافت.
این جریان با زبان تهاجمی، طنز سیاه (طعنه و تمسخر) و فراخوان قضایی (ثبت شکایت، همایش «مدافعان اتحاد مقدس») تلاش کرد مطالبه را ملی جلوه دهد، اما غیر از تعدادی کاربر فعال، ۸۵ درصد پست‌ها هیچ تعاملی دریافت نکردند که نشانه‌ای آشکار از ترند مصنوعی و حلقه بسته به شمار می‌آید.
در نهایت، این هشتگ نه مطالبه مردمی، بلکه ابزار فشار درون‌گفتمانی بخشی از اصولگرایان بود: رائفی‌پور جرقه زد، شبکه کوچکی تکرار کرد، با حواشی جنگید، یک پیروزی گرفت (انحلال بانک آینده) اما در عمل شکست خورد و به حاشیه کشیده شد و با واکنشی از سوی قوه قضائیه به مطالبه محاکمه هم روبرو نشد تا جریانی که ادعای فراگیر بودن داشت، حتی در توئیتر هم مردمی نشد؛ هرچند برای دوره‌ای توانست جزو ترندهای توئیتر فارسی شود.
در جدول زیر کاربرانی که بیشترین تعداد توئیت با هشتگ محاکمه ظریف روحانی را در بازه زمانی ۲۶ مهر ماه تا ۹ آبان منتشر کردند و توئیت‌هایشان بازدید بیشتری گرفته، بررسی و تاثیرشان در روند پویش تحلیل شده است:
نمونه فعالیت این کاربران در ادامه آمده است:
تحلیل نهایی
۱. پویش #محاکمه_روحانی_ظریف با توئیت‌های علی‌اکبر رائفی‌پور جان گرفت؛ او با ترکیب روایت‌های افشاگرانه، زبان تهاجمی و ارجاع به پرونده‌های حساس مانند «مکانیسم ماشه» و «تاراج ذخایر ارزی»، موفق شد توجه اولیه را جلب کند. توئیت ۲۸ مهر او با بیش از ۱۲۱ هزار بازدید، عملاً نقطه انفجار پویش بود و نشان داد که رائفی‌پور نه‌تنها محرک معنوی بلکه موتور رسانه‌ای این جریان است. او با مهارت در استفاده از لحظات بحرانی (مانند انتشار فیلم عروسی دختر شمخانی) توانست هشتگ را به صدر ترندهای توییتر فارسی برساند، هرچند این صعود بسیار کوتاه‌مدت بود.
۲. با وجود این جهش اولیه، پویش نتوانست از حلقه بسته طیفی از کاربران اصولگرا فراتر رود. تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که ۹۲ درصد توئیت‌های پربازدید متعلق به طیف خاصی از کاربران نزدیک به جبهه پایداری و حلقه رائفی‌پور بود و تنها چند کاربر خاص توئیت‌های بیشتری منتشر کردند. ۸۵ درصد پست‌ها هیچ تعاملی دریافت نکردند، که نشانه‌ای از ترند مصنوعی و عدم مشارکت عمومی است. حتی فراخوان‌هایی مانند همایش «مدافعان اتحاد مقدس» و نشست «صندلی‌های خالی» با استقبال بسیار اندک مواجه شدند و بیشتر به تمسخر کشیده شدند تا بسیج اجتماعی.
۳. در نهایت، پویش #محاکمه_روحانی_ظریف بیش از آن‌که مطالبه‌ای مردمی باشد، ابزاری برای فشار سیاسی درون‌جریانی بود. جریان رائفی‌پور توانست با مهارت رسانه‌ای خود موجی کوتاه‌مدت ایجاد کند، اما فقدان تعامل واقعی، عدم واکنش رسمی از سوی نهادهای قضایی، و شکست در بسیج عمومی باعث شد این موج به سرعت فروکش کند. این پویش نمونه‌ای از تلاش برای تبدیل یک دغدغه گروهی به مطالبه ملی بود که در نهایت، به دلیل ساختار بسته و فقدان بدنه اجتماعی، به حاشیه رانده شد.
۴.بررسی هشتگ محاکمه روحانی ظریف از این نظر نیز حایز اهمیت است که این هشتگ علاوه بر ویراستی، توانست در چند روز در توئیتر فارسی نیز ترند روز شود که نشان از این مهم دارد که جریانات سازمان یافته تا چه حد قدرت و توانایی بالا آمدن در شبکه اجتماعی توئیتر با سلایق متنوع دارند و این لزوما به معنای حمایت کلیت فضای این شبکه نیست زیرا بررسی نمونه آماری هشتگ محاکمه روحانی از نسبت ۸۵ به ۱۰۰ لایک‌ها به ریتوئیت‌ها حکایت دارد که دلالت بر سازماندهی شده بودن و عدم همراهی کلیت کاربران دارد.