فعالیت‌های هنری در محیط‌های زندان به عنوان بخشی از برنامه‌های اصلاحی و تربیتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این فعالیت‌ها، از نقاشی و موسیقی گرفته تا تئاتر، اهداف مشخصی را دنبال می‌کنند که اغلب در جهت کاهش جرم و تسهیل بازگشت فرد به جامعه تعریف می‌شوند. زندان به عنوان نهادی که هدفش بازاجتماعی‌سازی است، نیازمند ابزارهایی فراتر از انضباط صرف برای تغییر نگرش‌ها و رفتارهای بنیادین افراد است. هنر، به عنوان یک زبان جهانی و یک فعالیت درونی‌ساز، پتانسیل منحصر به فردی برای دسترسی به بخش‌های عمیق‌تر روان زندانیان دارد.
با این حال، پتانسیل این فعالیت‌ها برای تأثیرگذاری بر نظم اجتماعی، چه در داخل زندان و چه در جامعه پس از آزادی، همواره مورد بحث بوده است. این بحث عمدتاً بر دوگانگی نقش هنر متمرکز است: آیا هنر صرفاً ابزاری تحت کنترل مدیریت برای آرام‌سازی فضای زندان است، یا یک محرک واقعی برای تغییرات ساختاری در فرد که به کاهش بزه منجر می‌شود؟
در ادامه به بررسی عمیق این دوگانگی پرداخته و ابعاد مختلفی از تأثیرات برنامه‌های هنری زندان را مورد تحلیل قرار می‌دهیم.
هنر به عنوان ابزار کنترل و کاهش بزه (نقش مثبت)
هنر در محیط زندان، زمانی که به درستی ساختاربندی شود، می‌تواند به عنوان یک کاتالیزور قدرتمند برای فرآیند‌های اصلاحی عمل کند. این تأثیرات مثبت را می‌توان در سه حوزه اصلی طبقه‌بندی کرد: اصلاح و بازپروری فردی، تقویت مهارت‌های اجتماعی، و آماده‌سازی مؤثر برای جامعه.
فعالیت‌های هنری نیازمند تمرکز طولانی‌مدت هستند. این امر به طور مستقیم با بهبود کنترل تکانه (Impulse Control) مرتبط است، که یکی از نقص‌های رفتاری رایج در میان مجرمین است. هویت در زندان معمولاً حول محور "مجرم" بودن تعریف می‌شود. هنر یک فضای موازی ایجاد می‌کند که در آن فرد می‌تواند موفقیت را تجربه کند.
موفقیت در یک فعالیت هنری (مانند تکمیل یک اثر پیچیده، اجرای موفق در یک کنسرت کوچک، یا نگارش شعری که مورد تحسین قرار گیرد) حس خودکارآمدی و عزت نفس را تقویت می‌کند. این حس مثبت، جایگزین هویت "مجرم" با هویت "هنرمند/سازنده" می‌شود. این تغییر اسمی، پایه‌ای برای بازنگری فرد در نقش خود در جامعه آینده فراهم می‌کند.
نمایش در زندان
یکی از نخستین نمایش‌هایی که در فضای ندامتگاه‌ها به اجرا درآمد در تهران و در باغ موزه قصر بود. برنامه‌های هنری در زندان‌ها با اهداف مشخصی از جمله اصلاح، بازپروری و آماده‌سازی زندانیان برای بازگشت به جامعه اجرا می‌شوند.
نمایش «روز بزرگ آقای راسو» در تهران، میزبان زندانیان شد. هدف از این برنامه «حمایت از زندانیان» عنوان شد. همچنین، نمایش «وقتی خبرکان آمد هیچکس برنگشت» که روایتگر داستان هشت مرد محکوم به اعدام است، در موزه زندان تاریخی قصر به روی صحنه رفت. قابل توجه است که حضور برای خانواده‌های زندانیان رایگان بود تا پیوند بین زندانیان، خانواده‌هایشان و جامعه حفظ شود.
ماهی عظیمی که کارگردانی این نمایش را به عهده داشت پیشتر گفته بود: تمام تلاش گروه بر این بود که این نمایش نباید فقط به اندازه یک نمایش تاثیربگذارد و برای دست‌یابی به این هدف بخشی از نمایش را به عهده مخاطب گذاشتیم و مخاطبان با حرف‌ها و واکنش‌های خود مسیر را مشخص می‌کنند. با این کار موفق شدیم یک اتفاق لحظه‌ای و واقعی را برای مخاطبی که تجربه زندان نداشت به وجود آوریم.
کارگردان این نمایش درباره هدف و انگیزه‌اش در ساخت این نمایش توضیح داد: هدف ما فقط این است که کسی وارد زندان نشود و خانواده‌ای درگیر موضوع زندانی نشوند.
کارگردان این نمایش در ادامه به فعالیت‌های بعدی گروه خود پرداخت و گفت: «کان را که خبر شد خبری باز نیامد» گانه اول یک مجموعه نمایش سه‌گانه است و اواسط سال آینده‌گانه دوم آن که بازسازی صحنه جرم و روایت زندانیان است اجرا می‌شود.
همچنین رضا آشفته منتقد تئاتر نیز در این خصوص به خبرنگار میزان گفت: اگر می‌خواهیم زندان‌های ما خالی شوند باید صندلی‌های تئاتر را پر کنیم. جمله «برای خالی کردن زندان‌ها، باید سالن‌های تئاتر را پر کنیم» یک شعار زیبا نیست، بلکه یک استراتژی هوشمندانه و بلندمدت برای ساختن جامعه‌ای امن‌تر و سالم‌تر است. این دیدگاه بر پیشگیری به جای درمان تأکید دارد.
به جای هزینه‌کردن بودجه‌های کلان برای ساخت زندان‌های بیشتر و سیستم‌های قضایی پیچیده، پیشنهاد می‌کند که همان منابع را در از سنین کودکی و بشکل اساسی‌تر در پرورش انسان‌ها سرمایه‌گذاری کنیم. این تفکر، مسئولیت جامعه را در قبال جرائم یادآوری می‌کند و نشان می‌دهد که یک مجرم تنها مقصر نیست، بلکه محصول شرایط و محیطی است که جامعه برای او ساخته است.
این اقدامات بر این باور استوار است که هنر می‌تواند به عنوان یک ابزار قدرتمند تربیتی و درمانی عمل کند. تئاتر با فراهم آوردن فضایی برای بیان احساسات و خودآگاهی، به زندانیان کمک می‌کند تا تجربیات خود را پردازش کنند. مشارکت در فعالیت‌های هنری می‌تواند موجب افزایش مهارت‌های ارتباطی، تقویت همدلی و کاهش عودت جرم شود.
نگاهی به هجدهمین جشنواره تئاتر خیابانی مریوان
هجدهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر خیابانی مریوان در پاییز ۱۴۰۴ به عنوان زمینه‌ای برای بیان هنری متنوع برگزار شد.
یکی از ویژگی‌های برجسته این دوره، اختصاص «بخش فراگیر» به هنرمندان دارای معلولیت بود. دبیر این رویداد در گفت‌و‌گو با خبرنگار اعزامی خبرگزاری میزان تأکید کرد: هدف، نگاه ترحم‌آمیز به این هنرمندان نبوده، بلکه قدردانی از استعداد‌های درخشان و هوش آنان است.
مسئولان حاضر در این رویداد، هنر را «زبانی بی‌مرز» خواندند که همدلی و همبستگی را تقویت می‌کند. آنان بر این نکته تأکید کردند که چنین جشنواره‌هایی حاصل همکاری بین مسئولان، هنرمندان و مردم است و هنر می‌تواند در کاهش آسیب‌های اجتماعی و ایجاد انسجام اجتماعی نقش آفرینی کند.
تأثیر رویداد‌های فرهنگی و طراحی شهری بر کاهش جرم
توانایی‌های فرهنگی و شهری برای تأثیرگذاری مثبت بر رفتارهای اجتماعی و کاهش جرم، هم توسط ابتکارات عملی و هم پژوهش‌های دانشگاهی مورد تأیید قرار گرفته است.
جامعه‌شناسان بر این باورند که هنر می‌تواند نقش مؤثری در کاهش آسیب‌های اجتماعی و ایجاد همبستگی اجتماعی ایفا کند و لازم است از هنرمندان به دلیل «القای روحیه امید و نشاط و مهربانی در جامعه» و «زدودن خستگی‌ها و مشکلات روزمره» تقدیر و تقویت شوند. این دیدگاه، نشان از باور به قدرت هنر در بهبود بافت اجتماعی و کاهش عوامل زمینه‌ساز جرم دارد.
مطالعات دانشگاهی نشان می‌دهند که طراحی مناسب شهری می‌تواند به میزان قابل توجهی از جرایم خیابانی بکاهد. پژوهش‌هایی که به تحلیل تأثیر معماری شهری بر جرم می‌پردازند، نتیجه گرفته‌اند که فضا‌های عمومی یک شهر نقش بزرگی در تشویق یا پیشگیری از جرم ایفا می‌کنند. این مطالعات اشاره دارند که مفاهیم معماری ایرانی-اسلامی، با تأکید بر مفاهیمی نظیر نظارت و پیشگیری، می‌توانند نقش پیشگیرانه و نظارتی در مورد این جرایم داشته باشند.
جشنواره تئاتر خیابانی مریوان، هویت فرهنگی شهر مریوان در مسیر جشنواره آوینیون فرانسه
رحمت امینی، کارگردان و مدرس تئاتر، در گفت‌و‌گو با خبرگزاری میزان درباره جشنواره تئاتر خیابانی مریوان گفت: این رویداد به‌دلیل سه عامل اصلی در بین مردم جایگاه ویژه‌ای یافته است: احساس تعلق مردم مریوان به جشنواره و تبدیل آن به بخشی از هویت فرهنگی شهر، مشابه رویداد معروف آوینیون فرانسه دیگر اینکه فرهنگ و روحیه مهمان‌نواز مردم که موجب استقبال از اجرا‌های فضای باز شده است و نهایتا حمایت مدیران و نهاد‌های شهری که اهمیت این جشنواره را درک کرده‌اند.
وی برای تقویت جشنواره، برافزایش کیفیت و تنوع آثار، آموزش نسل جدید هنرمندان و ورود ایده‌های نو تأکید کرد تا جشنواره از تکرار و کلیشه دور بماند.
امینی همچنین بر همیت اجرای عمومی نمایش‌های خیابانی در طول سال، ایجاد دبیرخانه‌های فعال آموزشی و تولیدی، و نقش جشنواره در رونق اقتصاد و گردشگری مریوان و از همه مهمتر بر آموزش مباحث اجتماعی و کاهش وقوع جرم تاکید کرد.
این مدرس دانشگاه ضمن استقبال از اجرای دو نمایش در محیط زندان در پایان اظهاراتش پیشنهاد داد: عنوان جشنواره از «تئاتر خیابانی» به «نمایش‌های بیرونی یا تئاتر فضای باز» تغییر کند تا زمینه برای تنوع، خلاقیت و رشد حرفه‌ای گروه‌ها فراهم شود و این رویداد جایگاه ملی و بین‌المللی خود را حفظ و تقویت کند.
استفاده راهبردی از هنر نمایش در دو سطح کاملاً مرتبط و مکمل خود را نشان می‌دهد: نخست، به عنوان یک مداخله مستقیم و اصلاحی در پشت دیوار‌های زندان برای بازپروری مجرمان، و دوم، به عنوان یک رویداد فرهنگی گسترده در سطح جامعه که با هدف تقویت پیوند‌های اجتماعی و کاهش تنش‌ها برگزار می‌شود.
تئاتر+ حس تعلق اجتماعی = کاهش بزهکاری و جرم در جامعه
کوروش زارعی، کارگردان و مدیر مرکز تئاتر حوزه هنری، در گفنت‌وگو با خبرگزاری میزان تأکید کرد: جشنواره‌های فرهنگی باید مردمی بمانند؛ چون وقتی مردم احساس مالکیت و عشق به آن داشته باشند، نتایج اصیل‌تری به‌دست می‌آید، اما دخالت بیش از حد نهاد‌ها روح آن را از بین می‌برد.
وی نمونه‌هایی، چون اربعین و جشنواره‌های مردمی روستا‌ها را بیانگر قدرت حضور مردم و تاثیرگذاری همکاری آحاد ملت توصیف کرد و گفت: تئاتر خیابانی مریوان** نیز با حفظ مردمی بودنش می‌تواند موجب رونق فرهنگی و اقتصادی شهر شود.
این بازیگر و کارگردان نمایش‌های آئینی و مذهبی ادامه داد: رویداد‌های مردمی حس تعلق اجتماعی را تقویت می‌کنند، ارزش‌های اخلاقی را گسترش می‌دهند، هیجان جوانان را به مسیر سالم هدایت می‌کنند و با افزایش تعامل اجتماعی و کاهش احساس نادیده‌شدن، به‌صورت غیرمستقیم باعث کاهش بزهکاری و جرم در جامعه می‌شوند.
و نهایتا
در حالت ایده‌آل و در چارچوب زندان‌های مدرن، رویداد‌های هنری ابزاری حیاتی برای کاهش بزه هستند، مشروط بر اینکه محتوای آنها توسط ناظران متخصص بررسی شده و هدف اصلی‌شان تقویت هنجار‌های اجتماعی مثبت، مهارت‌های فردی و آمادگی برای بازگشت باشد.
هنگامی که تئاتر به عنوان یک رویداد فرهنگی رویکرد جامعه را به سوی فرهنگ و هنر سوق دهد آنهم بر پایه فرهنگ بومی ایرانی-اسلامی و با تأکید بر اصلاح معایب و ارتقا محاسن جامعه و بر پایه آموزش‌های اصلاحی و پیشگیرانه شکل گرفته باشد، یک چارچوب جامع برای ارتقای امنیت اجتماعی ایجاد می‌کند. این رویکرد ترکیبی، هم ریشه‌های اجتماعی جرم و هم بستر‌های محیطی وقوع آن را هدف قرار می‌دهد و گواهی است بر پتانسیل بالای هنر به عنوان ابزاری برای اصلاح اجتماعی و ایجاد جامعه‌ای منسجم‌تر و امن‌تر.
انتهای پیام/