جوان آنلاین: اردبیل که تا همین یک دهه پیش جزء پرآب‌ترین استان‌های کشور به شمار می‌آمد و به گفته مسئولانش به خاطر بارش‌های طولانی فقط چهارماه از خرداد تا شهریور فرصت اجرای پروژه‌های عمرانی و شهری را داشتند، حالا چنان دچار خشکسالی شده که در پاییز هم در حسرت یک بارش مانده است. وضعیت منابع آبی این استان در آستانه یک بحران جدی قرار دارد و بخش کشاورزی به عنوان مصرف کننده عمده آب، نیازمند تحولی اساسی است.
اگر تا چندی قبل آمار و گزارش‌های سازمان هواشناسی سندی بر میزان بارش‌ها یا وضعیت آب و هوایی بود، الان دیگر نیازی به این کار نیست و تابستان سوزان و پاییز خشک و بدون باران، خبر می‌دهد از سر درون. مدت‌هاست که شواهد میدانی و داده‌های رسمی، تصویر نگران‌کننده‌ای از وضعیت آب در اردبیل ارائه می‌دهند. از ابتدای سال آبی جاری یعنی اول مهرماه، میانگین بارش استان نسبت به مدت مشابه در بلندمدت ۷۲درصد و در مقایسه با سال گذشته ۸۲درصد کاهش یافته است. شهرستان‌های کوثر، خلخال و اردبیل با کاهشی بیش از ۹۶درصدی، بدترین شرایط را تجربه می‌کنند. در مقیاس بزرگ‌تر، استان در پنج‌سال گذشته به طور متوسط با کاهش ۲۰درصدی بارش‌ها مواجه بوده است.
سد‌های کم آب اردبیل
هنوز هم گزارش‌های سازمان هواشناسی کشور سندی برای بررسی وضعیت استان‌ها در زمینه میزان بارش‌ها و ذخیره آب موجود و آینده آنهاست. آمار و ارقام همین سازمان نشان می‌دهد، اردبیل با یک مشکل جدی در تأمین منابع آبی روبه‌رو شده است. چالشی که بخش کشاورزی، به عنوان محور اصلی اقتصاد این منطقه را به شدت تحت‌تأثیر قرار داده و با اینکه کارشناسان، تغییر الگوی کشت و حرکت به سمت محصولات کم‌آب‌بر را نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر عنوان می‌کنند، اما معتقدند باید از تجربیات دیگر کشور‌ها در این حوزه استفاده کرد.
به گفته محمد احمدخانی، کارشناس کشاورزی بسیاری از استان‌ها مشکل آب دارند و تغییر الگوی کشت برای آنها ضروری است.
او با اشاره به اردبیل می‌گوید: «کشاورزان این منطقه باید به سمت محصولات کم‌آب‌بر مانند حبوبات و علوفه بروند. ضمن اینکه به کارگیری فناوری‌های نوین آبیاری و کاهش ضایعات، تنها راه‌حل پایدار برای انطباق با این شرایط و تضمین آینده کشاورزی در دیار سبلان است. برای گذر از این چالش، همکاری و مشارکت جمعی کشاورزان، مسئولان و نهاد‌های تحقیقاتی امری حیاتی است.»
احمدخانی ادامه می‌دهد: «از یک طرف بهره‌مندی از تجربیات کشور‌هایی که سال‌ها با کم‌آبی پیشرفته و از برنامه‌هایی استفاده کرده‌اند که موجب مطابقت آنها با چنین وضعیتی شده و از طرف دیگر استفاده از علوم کشور‌های پیشرفته در زمینه راه‌اندازی گلخانه‌های عظیم برای تولید انواع محصولات با آب و زمین کمتر می‌تواند راهگشای برون رفت از شرایط سخت کنونی باشد.»
این کارشناس کشاورزی می‌گوید: «تا زمانی‌که فقط به فکر پیدا کردن منابع آبی جدید و جابجایی آن باشیم، شرایط بدتر و بدتر می‌شود، اما با تغییر نگرش‌ها و استفاده از مدل‌های پیشرفته و البته مدیریت کارآمد، افق‌های جدیدی در مسیر کشاورزی ایران و به صورت خاص مناطقی مثل اردبیل که هنوز بارش‌هایش جوابگوی نیازش است، باز می‌شود.»
تغییر اقلیم و کاهش بارش‌ها کاملاً مشهود است و این پدیده در تمام استان‌های ایران شرایط سختی به وجود آورده است. کشاورزان و فعالان این عرصه معتقدند، وقتی بارانی نمی‌بارد و برفی برای ذخیره‌سازی آب مورد نیاز تابستان وجود ندارد، اجباراً باید به سراغ آب پشت سد‌ها و منابع زیرزمینی رفت.
به همین خاطر درحال حاضر از کل ظرفیت ۵۷۵میلیون مترمکعبی سد‌های اردبیل، تنها ۲۹درصد آب ذخیره شده است که هشدار جدی برای تأمین آب شرب و کشاورزی در تابستان پیش‌رو محسوب می‌شود. افت شدید آب‌های زیرزمینی هم با برخی فرونشست‌ها نمایان شده است. آبخوان دشت اردبیل به طور متوسط ۱۴متر افت سطح داشته و با کسری مخزن ۸۰۰میلیون مترمکعبی روبه‌روست که نشان‌دهنده برداشت‌های بی‌رویه از این منابع است. بر اساس اعلام اداره کل هواشناسی، ۹۵درصد از مساحت اردبیل درجات مختلفی از خشکسالی را تجربه می‌کند.
راه‌اندازی ۳۰۰هکتار گلخانه
کاهش محسوس بارش‌ها در کنار خشکسالی‌هایی که طی دو دهه اخیر گریبان ایران را گرفته است، بخش زیادی از کشاورزی در استان‌های مختلف را به چالش کشیده است. اما در این میان، ضایع شدن و هدر رفت محصولات کشاورزی هم به نوبه خود ضربه‌ای مهلک به امنیت غذایی وارد می‌کند. بنابراین بهبود مدیریت پس از برداشت بسیار مهم است. در همین راستا، راه‌اندازی مرکز پرتودهی محصولات کشاورزی در اردبیل می‌تواند با کاهش ضایعات محصولات و افزایش ماندگاری، بهره‌وری کلی بخش کشاورزی را افزایش داده و از هدررفت منابع آبی استفاده شده، جلوگیری کند. در چنین شرایطی توسعه کشت گلخانه‌ای مدرن هم یک ضرورت انکارناپذیر است. چندی پیش استاندار اردبیل از برنامه‌ریزی برای راه‌اندازی ۳۰۰هکتار گلخانه مدرن خبر داد. کشت گلخانه‌ای به دلیل کنترل بهتر عوامل محیطی و همچنین مصرف آب کمتر، می‌تواند گزینه مطلوبی برای کشاورزان باشد.
معاون استاندار اردبیل هم خاطرنشان کرده، با توجه به نتایج مطالعات علاج بخشی آبخوان دشت اردبیل، جهاد کشاورزی استان برنامه استقرار الگوی کشت محصولات کم آب‌بر، علی‌الخصوص در محدوده آبخوان اردبیل را با برنامه کشت ۵۰درصد پاییزه و ۵۰درصد بهاره عملیاتی می‌کند. این امر نشان‌دهنده اهمیت زمان‌بندی کشت برای استفاده بهینه از بارش‌های فصلی است.
کشت محصولات کم‌آب‌بر
سوء‌مدیریت‌ها بزرگ‌ترین ضربه را به ایران زده‌اند. ردپای مدیرانی که با ناکارامدی خود بخش زیادی از سرمایه‌ها را به هدر داده و صنایع زیادی را زمین گیر کرده‌اند کاملاً مشهود است. در اردبیل هم حدود ۸۰درصد از آب مصرفی استان در بخش کشاورزی استفاده می‌شود، اما این حجم در صورت مدیریت درست و بهره‌وری علمی می‌توانست برای یک میلیون هکتار اراضی کافی باشد. در حالی که هم اکنون تنها ۲۲۵هزار هکتار اراضی کشاورزی آبی از آن بهره می‌برند. این موضوع ضرورت افزایش بهره‌وری را بیش از پیش نشان می‌دهد. با این تفاسیر، تغییر الگوی کشت به عنوان راهکار اساسی برای مقابله با کم‌آبی مورد تأکید مسئولان استانی قرار گرفته است.
معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار اردبیل تأکید کرده که «روند فعلی تغییر الگوی کشت، روند مناسبی ندارد و باید فکری اساسی در زمینه تغییر رفتار در مصرف آب بخصوص در بخش کشاورزی استان اتفاق بیافتد.»
احمدخانی، کارشناس کشاورزی با بیان اینکه زمین‌های و باغات و مراتع اردبیل را به خوبی می‌شناسد و از توانمندی‌های آنها آگاه است، می‌گوید: «برای گذر از بحران کم آبی کنونی، نیازمند راهکار‌های عملیاتی ویژه‌ای هستیم که تغییر الگوی زراعت به سمت کشت‌های کم‌آب‌بر باید به صورت دستوری و حمایتی انجام شود.»
او با اشاره به مطالعات علاج‌بخشی آبخوان دشت اردبیل ادامه می‌دهد: «سازمان جهاد کشاورزی استان موظف شده برنامه استقرار الگوی کشت محصولات کم‌آب‌بر، به ویژه حبوبات و علوفه دامی را در دستور کار قرار دهد. کشاورزان می‌توانند با مشورت کارشناسان این سازمان، این محصولات را جایگزین محصولات پرآب‌بر کنونی کنند.»
به گفته این کارشناس کشاورزی، اجرای سامانه‌های نوین آبیاری مهم است، اما بدون حمایت‌های لازم از طرف دولت امکانپذیر نیست. چون کشاورزی که سال‌ها به صورت سنتی کار کرده و سرمایه زیادی ندارد، نمی‌تواند سیستم و ماشین‌آلات لازم را بخرد.
احمدخانی با بیان اینکه میزان استفاده از این سیستم‌ها آنقدر کم است که تاکنون نتوانسته نقش مؤثری در صرفه‌جویی آب داشته باشد، می‌گوید: «مدیریت استان بر لزوم عارضه‌یابی و بهبود این سیستم‌ها تأکید دارد و کشاورزان باید با پایش دقیق و به‌روزرسانی این سامانه‌ها، از کارآیی واقعی آنان اطمینان حاصل کنند.»