سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) کتابفروشان دوره‌گرد (تسمه‌کش‌ها) دوره‌گردانی بودند که کتاب‌ها را در دو سبد می‌گذاشتند به چوبی روی شانه می‌آویختند به روستاها و نقاط دوردست و دورافتاده می‌رفتند در میدان‌ها و گذرگاه‌ها بساط پهن می‌کردند و کتاب می‌فروختند. بعضی از آن‌ها در کوی و برزن در خانه‌ها را می‌زدند و کتاب‌ها را که البته بیشتر مذهبی بود - معرفی می‌کردند و می‌فروختند.
در سده ۱۷ م که هنوز راه‌های ارتباطی توسعه نیافته و وسایل موتوری ساخته نشده بود، دوره‌گردی و فروش کتاب در بسیاری از نقاط اروپا که سطح سواد در آن‌ها اندکی بالاتر از بقیه بود، هم رونق گرفت و هم به اشاعه سواد و فرهنگ در نقاط دوردست کمک کرد.
در میان کتابفروشان دوره‌گرد، و به‌ویژه در دورۀ تحولات سیاسی و اجتماعی، کسانی هم پیدا شدند که نوشته‌های دگراندیشان، یا آثاری از فرقه‌های مسیحی معترض را به روستاها و نواحی دورافتاده می‌بردند و در میان مردم تبلیغ می‌کردند. در نتیجه، دوره‌گردی با مخالفت‌هایی از سوی برخی مقامات دولتی و کلیسایی روبه‌رو شد و کتابفروشان دوره‌گرد با مشکلاتی روبه‌رو شدند. برای مثال دولت فرانسه کتابفروشان دوره‌گرد را عامل انتشار گرایش‌های پُرتستانی، دیدگاه‌های اصلاح‌طلبانه، ضدحکومت و کلیسای کاتولیک اعلام و کار و کسب آن‌ها را تعطیل کرد.
به‌رغم مخالفت‌ها و ممانعت‌ها دوره‌گردی و تسمه‌کشی در بخش‌های زیادی از اروپا از زمینه‌های تأثیرگذار و ناشناخته و کم‌شناخته در ترویج فرهنگ نشر و کتاب، حتی اشاعه اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی، در میان عوام مردم خرده‌پاها، کم‌سوادها و در ناحیه‌های دوردست و محله‌های خاصی در شهرها و حاشیه شهرها بوده است درباره تأثیرهای این دسته از کتابفروشان بر جامعهٔ غیر شهری اروپا مطالعاتی صورت گرفته است.
در ایران هم اشاره‌هایی از عصر قاجار هست که نشان می‌دهد تسمه‌کش‌ها و کتابفروشان دوره‌گرد در شهرها و روستاها به کتابفروشی مشغول بوده‌اند اما درباره کم و کیف فعالیت آن‌ها تاکنون ظاهراً پژوهش مستقلی انجام نگرفته است. چگونگی، معرفی عرضه و فروش کتاب‌های خطی در نواحی مختلف ایران‌زمین پیش از ورود فناوری چاپ به ایران در عصر فتحعلی‌شاه قاجار هم جای مطالعه دارد.
منبع: «نشر کتاب و تمدن» نوشته عبدالحسین آذرنگ
انتشارات خانه کتاب و ادبیات ایران
∎