به گزارش خبرگزاری حوزه، محمد بن جمال الدین مکی عاملی (۷۳۴-۷۸۶ق) مشهور به شهید اول یا شیخ شهید از فقیهان شیعه در قرن هشتم هجری است.
وی شاگرد فخرالمحققین بود و افرادی چون فاضل مقداد نزد او شاگردی کردند. شهید اول در فقه مذاهب چهارگانه اهل سنت متبحر بود و به کشورهای مختلف اسلامی سفر کرد و اجازاتی نیز دریافت کرد.
خواجه علی، آخرین حاکم سربداران که به ترویج تشیع امامی در خراسان پرداخت و در دفاتر و سکه‌ها از اسامی دوازده امام استفاده می‌کرد، نامه‌ای به شهید اول نوشت و او را به خراسان دعوت کرد؛ ولی وی که نمی‌توانست به خراسان برود کتاب لمعه دمشقیه را به نام خواجه علی مؤید به عنوان دستورالعمل فقهی و حکومتی سربداران نوشت و آن را به خراسان فرستاد تا بر اساس آن عمل کنند. به نوشته شهید ثانی این حادثه چهار سال قبل از شهادت شهید اول بوده است.
شهید اول آثاری در موضوعات گوناگون فقهی، اصولی، کلامی و حدیثی نگاشته که مشهورترین آن کتاب اللمعة الدمشقیه است. کتاب‌های او در مجموعه‌ای با عنوان «موسوعة الشهید الاول» در ۲۱ جلد گردآوری شده که ۱۹ جلد، شامل آثار، یک جلد زندگی‌نامه و یک جلد هم شامل فهارس است.
او در راه دین و به جرم تشیع نائل به مقام شهادت گردید، نخستین دانشمند بزرگ ماست که شهید نامیده شد و وی را شهید اول خواندند. او را با شمشیر کشتند، سپس سنگباران کردند و به دار آویختند، آنگاه سوزاندند.
کودکی و نوجوانی خویش را در قریۀ محل تولد به تحصیل مقدمات دینی و فقه، نزد پدرش، "جمال‌الدین مکی بن الشیخ محمد شمس الدین" و پدر همسرش "شیخ اسدالدین صانع جزینی"پرداخت.وی در سال ۷۵۰ هـ.ق، در سن ۱۶ سالگی، برای تکمیل معلومات و استفاده از علم دانشمندان بزرگی چون "فخرالمحققین" فرزند نابغۀ "علامه حلی"، "سید جمال الدین"، "سید عمید الدین حسینی" و برادرش "سید ضیاء الدین حسینی"، "تاج‌الدین بن مُعّیه"، "نجم‌الدین جعفر بن نما حلّی" وارد شهر تاریخی "حلّه" شد و به تعلیم و تهذیب پرداخت.
شیخ پس از ۵ سال در سن ۲۱ سالگی یعنی در سال ۷۵۵ هـ.ق از عراق خارج و به موطن خویش "جزین" مراجعت نمود و پس از آن به منظور دیدار سایر علمای بزرگ اسلام اعم از شیعه و سنی به سیر در جهان اسلام (مصر، فلسطین، سوریه، مکه و مدینه) پرداخت و موفق به اخذ اجازات از ایشان گردید.
در جوانی موفق به اخذ اجازه از دانشمندانی چون "سید مهنّا بن سنان مدنی" از مدینه، "قطب‌الدین رازی" از دمشق گردید.وی در اواسط عمر یکی از چهره‌های درخشنده علمی شد و همواره، شهرت و موقعیتش افزوده می‌شد تا آنکه آوازه علم و فضل و تقوی و فضیلتش در بیشتر نقاط اسلامی به گوش می‌رسید و در فقه مورد توجه خاص فقها و مجتهدین پس از خویش قرار گرفت.
دانشمندان، شهید را نخستین فقیهی می‌دانند که فقه شیعه را از آراء عامه پیراسته گردانید.
"فخرالمحققین" دربارۀ "شهید اول" می‌گوید:
«من از شاگردم "محمدبن مکی" بیش از آنچه او از من استفاده نموده است استفاده کردم.»
با این وصف مشخص می‌گردد که شاگرد دانشمند و نابغه جوان در سن ۱۷ سالگی در چه درجه‌ای از علوم و فنون اسلامی قرار داشته است که استاد نابغه‌ای همچون "فخرالمحققین" که خود از نوادر و مشاهیر روزگار خویش بود این چنین او را توصیف و این‌چنین او را ستوده است چیزی که از هیچ استادی نسبت به شاگردش سراغ نداریم.
صاحب جواهر فقیه نامدار شیعه شهید اول را فقیهی می‌داند که به خاطر مهارت زیاد در فقه به راحتی به مطالب پیچیده راه یافته است.چنان‌که محمدباقر خوانساری تراجم‌نگار قرن سیزده جایگاه وی را در علم فقه به جایگاه شیخ صدوق در نقل حدیث تشبیه می‌کند و در علم اصول عقاید و کلام، مناظره و انتقاد از اندیشه‌های او را هم‌تراز با شیخ مفید و سید مرتضی دانسته و به خاطر تعداد زیاد شاگردان او را در کنار شیخ طوسی و به جهت دقت علمی در دانش فقه او را شبیه ابن ادریس حلی قرار داده است.
در کتاب "جرعه ای از دریا" از قول آیت الله العظمی شبیری زنجانی نقل شده است:
مرحوم حاج آقای ما درباره اینکه أعلم علمای شیعه به طور مطلق در تمام أزمنه کیست، نوشته است: برخی شهید اوّل را اعلم می دانند. شهید اول خیلی فوق العاده بود. اگر حواشی ایشان بر «دروس» را ملاحظه کنید، مبهوت می شوید که چقدر بر فقه احاطه دارد.
کتاب دروس شهید اول ـ که ناتمام هم ماند ـ بعد از مراجعه به جواهر و همه کتاب ها، هنوز هم تازه است و مطالب زیادی در آن وجود دارد که در این کتاب ها نیامده است. کتاب دروس کتاب تازه ای است و بر فقیه لازم است که حتی بعد از مطالعه «جواهر الکلام»، به «دروس» مراجعه کند و از مطالب ابتکاری آن بهره ببرد.
شهید در بعضی از نُسَخ دروس حاشیه هایی دارد که با «منه» مشخص شده است . این حواشی خیلی قوی است و مثلاً ذکر می کند که فلان مطلب در کجا ثمره دارد و یک دفعه حدود ده مورد از ثمرات آن را ذکر می کند. اینها شاهد بر احاطه فوق العاده شهید بر فقه است و نشان می دهد که فقه مثل موم در دستش بود. (جرعه ای از دریا، ج۲، ص ۳۰۸)
منابع:
ویکی شیعه
جرعه ای از دریا آیت الله شبیری زنجانی
شهید اول فقیه سربداران محمد حسن امانی
پژوهه بانک مقالات علوم انسانی و اسلامی