به گزارش ایرنا، فرش‌های دستباف بلوچی با طرح‌ها و رنگ‌های خاص خود نه تنها به‌عنوان وسیله‌ای تزیینی و کاربردی بلکه به‌عنوان نمادی از هویت فرهنگی و هنر بومی ایران شناخته می‌شوند؛ محصولی که تاریخ، خلاقیت و زندگی مردمان سیستان و بلوچستان را در تار و پود خود ثبت کرده است.
فرش بلوچی یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های هنر دست ایرانی است که با دقت و ظرافت در گره‌ها و بافت‌های کوچک و متوسط، استحکام و دوام بالایی دارد؛ این فرش بیشتر با استفاده از پشم گوسفند، بز و در برخی نمونه‌ها از موی شتر بافته می‌شود و نقش و طرح‌های آن بازتابی از زندگی روزمره، طبیعت و باورهای مردم بلوچ است.
نگهداری فرش‌های بلوچی به‌دلیل استفاده از رنگ‌های طبیعی آسان است و دوام بالای آن‌ها موجب شده تا سال‌ها زیبایی و اصالت خود را حفظ کنند.
ویژگی بارز فرش بلوچی، تنوع نقوش و رنگ‌های آن است، از رنگ‌های گرم مانند قرمز گرفته تا طیف‌های تیره و خاکی، هر رنگ حامل معنی و هویتی خاص است؛ نقوش هندسی و متقارن از شش‌ضلعی و لوزی تا نقش‌های انسانی، گیاهی و جانوری، نشان‌دهنده خلاقیت هنرمندان و ارتباط آن‌ها با محیط زیست خشک و پهناور سیستان و بلوچستان است.
با صنعتی شدن و افزایش هزینه‌های مواد اولیه، بافت فرش‌های دستباف بلوچی با چالش‌هایی مواجه شده است، با این حال، هنر آموزش، نمایشگاه‌های تخصصی و توجه به میراث فرهنگی بومی می‌تواند نقش مهمی در احیای این هنر داشته باشد؛ همچنین، استفاده از نقوش هندسی فرش بلوچی در طراحی‌های مدرن، لباس و حتی بسته‌بندی، راهی برای معرفی این هنر به نسل‌های جدید است.
هر نقش و رنگ فرش بلوچی روایتگر داستانی از خلاقیت، زندگی و سنت‌های بومی است و حفظ و ترویج این هنر، علاوه بر جنبه اقتصادی، نشان‌دهنده احترام به میراث فرهنگی ایران است؛ حجت نورزایی، کارشناس هنرهای تجسمی و طراح فرش در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا به بررسی جایگاه فرش بلوچی، ویژگی‌های منحصر به‌فرد آن و چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی این هنر و میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان پرداخت.
ایرنا: فرش بلوچی چه جایگاهی در میان فرش‌های ایرانی دارد و ویژگی‌های شاخص آن چیست؟
نورزایی: منحصر به‌فرد بودن فرش بلوچی در دقت و ظرافت بافت آن است. این فرش بیشتر در ابعاد کوچک و متوسط بافته و گره‌ها به‌گونه‌ای خاص و محکم زده می‌شود که باعث دوام و طول عمر بالای آن‌ها می‌شود؛ یکی از ویژگی‌های بارز فرش بلوچی، تنوع در طرح‌ها و نقوش آن است که هرکدام نمادی از زندگی بومی و فرهنگ پربار مردم بلوچ محسوب می‌شود.
ایرنا: از نظر رنگ و طرح، چه عناصری در فرش بلوچی برجسته‌تر است؟
نورزایی: رنگ‌های قرمز کلاسیک، قهوه‌ای تیره و نقوش قبیله‌ای از شاخص‌ترین ویژگی‌های فرش‌های بلوچی است. این ترکیب رنگ و نقش سبب می‌شود که فرش بلوچی در هر محیطی قرار گیرد، گرما و اصالت خاصی به فضا ببخشد و استفاده از آن در اتاق نشیمن حس دنجی و صمیمیت ایجاد می‌کند و حتی در ورودی خانه نیز می‌تواند نقطه کانونی و چشم‌گیر باشد. فرش بلوچی بیشتر توسط مردم ساکن ایران، افغانستان و پاکستان بافته می‌شود و به همین دلیل، این فرش در خود سه فرهنگ خاص و زیبا را تلفیق کرده است.
این فرش‌ها اغلب در ابعاد کوچک و با طرح‌های هندسی جسورانه و مجموعه رنگی تیره بافته می‌شوند، در الیاف آن از پشم نرم گوسفند، گاه با افزودن الیاف ابریشم طبیعی برای لطافت و درخشش بیشتر استفاده می‌شود.
ایرنا: مجموعه رنگی این فرش‌ها شامل چه رنگ‌هایی است؟
نورزایی: در میان رنگ‌های متداول می‌توان به مشکی، قرمز مایل به قهوه‌ای، قهوه‌ای تیره مایل به ارغوانی، آبی تیره، بنفش مایل به قهوه‌ای و صدفی اشاره کرد. یکی از دلایلی که این فرش‌ها مورد توجه کلکسیونرها و متخصصان قرار گرفته‌اند، استفاده از خطوط مشکی و رنگ‌های تیره است که به فرش جذابیتی شاعرانه می‌بخشد.
ایرنا: از چه موادی برای بافت فرش بلوچی استفاده می‌شود؟
نورزایی: در بافته‌های سنتی بلوچی از پشم گوسفند و بز استفاده می‌شود اما در نمونه‌های مدرن‌تر، تارها از پنبه هستند که استحکام بیشتری دارند؛ گاهی فرش‌های بلوچی از موی شتر بافته می‌شوند که به‌ویژه برای بافت سجاده کاربرد دارد. این نوع بافته‌ها رنگ تیره یا قهوه‌ای روشن دارند که برخلاف تصور عمومی، پشم یا موی شتر رنگ نمی‌شود. در واقع، بسیاری از این رنگ‌ها از همان رنگ طبیعی حیوانات به‌دست می‌آید که به‌کارگیری این الیاف طبیعی مقاومت فرش را در برابر شست‌وشو و مواد شوینده افزایش می‌دهد.
ایرنا: رنگرزی در فرش بلوچی چه جایگاهی دارد؟
نورزایی: در گذشته رنگرزی نخ‌ها، طبیعی و برگرفته از گیاهان بومی منطقه بوده است که همین امر موجب می‌شد رنگ‌های فرش بلوچی سال‌ها دوام بیاورند و اصالت خود را از دست ندهند. فرش دستباف بلوچی رنگ پس نمی‌دهد، هرچند ممکن است در زیر نور مستقیم آفتاب کمی رنگش کم‌رنگ‌تر شود. با صنعتی شدن و ورود رنگ‌های مصنوعی، روش‌های سنتی رنگرزی به‌تدریج رو به فراموشی رفته است البته یکی از اهداف طراحان بلوچ همواره استفاده از پشم‌های خودرنگ بوده تا کیفیت قالی حفظ و از آسیب رنگ کاسته شود.
ایرنا: از نظر فرهنگی، چه ویژگی‌هایی در این فرش‌ها نمود دارد؟
نورزایی: نخستین فرش‌های بلوچی توسط عشایر بلوچ بافته شدند و فرهنگ، سنت‌ها و باورهای این قوم در تمام تار و پود آن دیده می‌شود. امروز نیز بافندگان در ایران، افغانستان و پاکستان هر یک با بهره‌گیری از رنگ‌ها و طرح‌های خاص منطقه خود به تنوع فرهنگی این هنر افزوده‌اند. بسیاری از فرش‌ها نمادهای قبیله‌ای دارند که نشان‌دهنده هویت و احترام به سنت‌های تاریخی است.
فرش بلوچی دارای طراحی‌های منحصربه‌فردی است که ذهن خلاق هنرمندان آن را خلق می‌کند. نقوش این فرش‌ها هندسی و متقارن است؛ در حاشیه فرش‌ها از طرح‌هایی استفاده می‌شود که به‌صورت مکمل و تکرارشونده زینت‌بخش اثر هستند؛ رنگ‌هایی که در این فرش‌ها دیده می‌شود از خاک کویر تا رنگ گل‌ها و گیاهان محلی برگرفته از طبیعت سیستان و بلوچستان است.
ایرنا: نقوش و طرح‌های به‌کاررفته در این فرش‌ها چه معنا و کارکردی دارند؟
نورزایی: طرح‌های فرش بلوچی شامل نقوش گیاهی، جانوری، انسانی، اسطوره‌ای و قبیله‌ای است و ساختاری هندسی دارد، این طرح‌ها به‌صورت شش‌ضلعی، لوزی، هشت‌ضلعی یا قلابی دیده می‌شوند و هر طرح، داستانی از زندگی روزمره، طبیعت و باورهای مذهبی مردم بلوچ را روایت می‌کند.
این نقوش نه‌تنها در فرش بلکه در سایر هنرهای بومی مانند سوزن‌دوزی نیز مشترک هستند و به نوعی زبان بصری قوم بلوچ محسوب می‌شوند.
ایرنا: آیا می‌توان از این طرح‌ها در هنر معاصر بهره گرفت؟
نورزایی: نقوش هندسی و متقارن فرش بلوچی ظرفیت بسیار بالایی برای استفاده در طراحی مدرن دارد، می‌توان از این الگوها در طراحی لباس، دکوراسیون داخلی، بسته‌بندی و حتی گرافیک استفاده کرد. جذابیت بصری این نقوش ریشه در طبیعت خشک و دست‌نخورده سیستان و بلوچستان دارد که هنرمندان سیستان و بلوچستان از آن الهام می‌گیرند. آن‌ها با ساده‌سازی اشکال طبیعی، نقشی خلق می‌کردند که اجرای آن در بافت نیز آسان باشد اما زیبایی چشمگیری داشته باشد. بسیاری از این طرح‌ها از حیوانات، گیاهان و طبیعت الهام گرفته‌اند که در زندگی روزمره مردم این سرزمین نقش مستقیم دارند.
ایرنا: چه چالش‌هایی پیش‌روی این هنر اصیل است؟
نورزایی: با صنعتی شدن بافت فرش و افزایش هزینه مواد اولیه مانند نخ مرغوب، عرصه برای هنرمندان و بافندگان سیستان و بلوچستان تنگ شده است و خطر فراموشی این هنر وجود دارد. برای احیای این میراث فرهنگی باید از طریق آموزش، برگزاری نمایشگاه‌ها و معرفی بیشتر این هنر به نسل جوان اقدام کرد و تأکید بر ارزش‌های قومی و بومی می‌تواند انگیزه‌ای برای حفظ و توسعه این هنر اصیل باشد. توجه به میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان، نه‌فقط در قالب فرش بلکه در همه حوزه‌های هنری برای تداوم هویت فرهنگی ایران ضروری است.