همشهری‌آنلاین - مجیدجباری: نخستین بادشکن غیرزنده در بستر خشکیده تالاب هامون، ابتکاری از متخصصان منابع طبیعی سیستان و بلوچستان برای مهار فرسایش بادی و کاهش گرد و غبار است؛ طرحی که با بهره‌گیری از مصالح محلی و دانش بومی، الگوی کم‌هزینه و سازگار با محیط‌زیست است و حالا برای مهار گرد و غبار از بستر خشکیده هامون به اجرا درآمده. این راهکار اما چقدر می‌تواند جلوی انتشار ریزگردها را بگیرد؟ بهزاد رایگانی، دبیر ستاد ملی سیاست‌گذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار در این باره می‌گوید که موفقیت این طرح در گرو انطباق با ساختار خاک، موقعیت کانون‌های غبار و جهت باد است و در صورت رعایت این شرایط، می‌تواند مبنایی برای اجرای گسترده‌تر در سایر تالاب‌ها و اراضی خشکیده کشور باشد، اگرچه ممکن است شرایط سایر تالاب‌ها برای بهره‌گیری از این روش مناسب نباشد.
بادشکن‌ها چگونه عمل می‌کنند؟
دیوارهای گلی این پروژه در قالب قطعات ۲۰ متری ساخته شده و میان هر دیوار، بادشکن‌های سرشاخه‌ای پنج متری نصب شده است. طراحی این دیوارها با منافذ کنترل‌شده، از تراکم جریان باد می‌کاهد، مانع شکل‌گیری جریان‌های آشفته در پشت دیوار می‌شود و از برداشت دوباره خاک جلوگیری می‌کند.
معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان با اشاره به اهداف اجرای این طرح می‌گوید: «کاهش شدت فرسایش بادی و به دام انداختن رسوبات ماسه‌ای در پناه موانع ایجادشده از جمله اهداف اجرای این طرح در تالاب هامون است.»
حسین سرگزی می‌افزاید: «بر اساس اصول علمی، هر مانعی در مسیر باد تا ۱۰ برابر ارتفاع خود توانایی کاهش نیروی فرسایشی باد را دارد. بنابراین، دیوارهایی با ارتفاع حدود ۱.۲ متر می‌توانند تا شعاع ۱۲ متری اثر حفاظتی داشته باشند. خاک مورد استفاده از بستر همان تالاب تامین شده است و گودال‌های برداشت خاک به تله‌های طبیعی ذخیره رسوب و نفوذ آب تبدیل شده‌اند. ضمن اینکه ترکیب خاک محلی با سرشاخه‌های خشک، ساختاری پایدار و کم‌هزینه ایجاد کرده‌است که نقش بادشکن را ایفا می‌کند.
ردپای یک «مهاجم» در خشکیدگی تالاب هامون | ماهی مهاجم «آمور» چگونه کسب و کار سنتی سیستانی‌ها را نابود کرد؟
او می‌گوید: «تالاب هامون سال‌هاست زیر فشار خشکسالی و کاهش ورودی رود هیرمند، یکی از کانون‌های انتشار گرد و غبار شرق کشور شده و در مناطقی مانند شاجان، لایه‌های سطحی خاک از بین رفته و فرسایش بادی به مرحله بحرانی رسیده است. بادهای موسوم به مسلح، پیش از ریشه‌دوانی گیاه، آن را از بین می‌برند. بنابراین، ایجاد بادشکن‌های مکانیکی اقدام پیش‌دستانه برای مهار باد و فراهم کردن امکان احیای پوشش گیاهی است.»
امکان‌سنجی طرح برای دیگر تالاب‌ها
دبیر ستاد ملی سیاست‌گذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار اما با اشاره به اجرای بادشکن‌های گِلی بر اهمیت بهره‌گیری از منابع محلی در اقدامات کنترل گرد و غبار تاکید می‌کند و می‌گوید: «هر نوع اقدام مقابله‌ای که از منابع محلی استفاده کند، به دلیل نداشتن آلودگی و تخریب شیمیایی، مناسب است. البته در فعالیت‌های مقابله با گرد و غبار و ماسه، توصیه اصلی این است که از منابع در دسترس و موجود در محل استفاده شود. این دست اقدامات، در صورت تناسب با ساختار منطقه می‌توانند موثر باشند.»
بهزاد رایگانی در گفت‌وگو با همشهری‌آنلاین درباره شرایط این طرح و اجرای آن در سایر تالاب‌های خشکیده توضیح می‌دهد: «برای احداث دیوارهای گِلی، نیاز به درصدی از رس در بافت خاک داریم. در مورد تالاب هامون به دلیل بستری که دارد، امکان استفاده از منابع رسی برای ساخت دیوار وجود دارد. اما اجرای چنین طرحی در بستر خشکیده سایر تالاب‌ها که به کانون انتشار گرد و غبار تبدیل شده‌اند، ممکن است به دلیل نوع خاک بستر مناسب نباشد.»
تلفیق دانش بومی با طراحی مدرن
او همچنین تاکید می‌کند: «در شرایط مناسب این بادشکن‌ها می‌توانند اثرگذاری قابل توجهی داشته باشند، اما شرط موفقیت آن، مکان‌یابی صحیح و پوشش وسیع است. در پروژه تالاب هامون، به دلیل فاصله از کانون‌های اصلی، دیوارها به سرعت پر شدند و کارایی خود را از دست دادند. البته این پروژه پایلوت بوده و نمی‌توان از آن ایراد گرفت.»
رایگانی به بهره‌گیری از روش سنتی «تِنگ بستن» نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «در این روش، پرچین‌هایی ایجاد می‌شود که ماسه‌ها را هدایت می‌کنند و مسیر حرکت ماسه را به سمت دالان‌هایی منحرف می‌کنند که به شهرها ختم نمی‌شوند. بر همین اساس پیشنهاد دادیم به جای احداث بادشکن‌ها با زاویه ۹۰ درجه نسبت به باد غالب، آن‌ها را با زاویه‌ای طراحی کنیم که ماسه‌ها به دالان‌هایی هدایت شوند که از مناطق مسکونی فاصله دارند.»
دبیر ستاد ملی سیاست‌گذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار تاکید می‌کند: «اجرای این طرح در مقیاس وسیع‌تر و متناسب با شرایط منطقه را تاثیر ملموسی در کاهش گرد و غبار داشته باشد. در واقع هر اقدامی که جلوی فرسایش را بگیرد، در کاهش غلظت گرد و غبار موثر است، اما برای اثربخشی ملموس، باید سطح وسیعی را پوشش دهد و متناسب با شرایط منطقه طراحی شود.»