دوره‌ای که طی کردن آن آهسته‌تر از رؤیاها و سریع‌تر از مقاومت‌ها است و باید گفت که به رغم ترسیم چشم اندازهای متنوع در مصرف سوخت های فسیلی این دوران تمام نشده و فقط فلسفه آن در حال تغییر است.

آخرین گزارش مکنزی با عنوان Global Energy Perspective۲۰۲۵ که به تازگی منتشر شده است از رشد مصرف انرژی از سوی کشورهای درحال توسعه و اقتصادهای نوطهور (هند، اندونزی، آفریقا و آمریکای لاتین) به میزان ۱۷ درصد تا سال ۲۰۵۰ می‌گوید درحالیکه مصرف انرژی در کشورهای توسعه‌یافته در همین بازه عملاً ثابت می‌ماند یا حتی کاهش پیدا می‌کند.

سهم نفت ۲۰ درصد، گاز طبیعی ۲۵ درصد، زغال سنگ ۵ درصد، انرژی هسته ای ۸ درصد و انرژی های تجدیدپذیر به ۳۸ درصد خواهند رسید. به زبان ساده، سوخت‌های فسیلی هنوز حدود نیمی از ترکیب انرژی جهان در ۲۰۵۰ را تشکیل خواهند داد و برخلاف شعارهای سبز، دنیا حتی در ۲۵ سال دیگر هم نه تنها بدون نفت نخواهد شد، بلکه با نفت هوشمندتر تداوم خواهد داشت.

نفت زنده خواهد ماند اما دیگر پادشاه مطلق نیست

گزارش مکنزی نشان می‌دهد که تقاضای نفت خام جهانی تا اواخر دهه ۲۰۳۰ ممکن است اندکی افزایش یابد، سپس وارد فاز ثبات و کاهش ملایم شود اما نکته مهم اینجاست که حدود ۶۰ درصد از کل مصرف نفت جهان تا ۲۰۵۰ مربوط به صنایع غیرسوختی به‌ویژه پتروشیمی خواهد بود.

به بیان دیگر، دنیای آینده ممکن است کمتر نفت و بنزین بسوزاند، اما بیشتر پلاستیک، مواد شیمیایی، دارو، فیبر مصنوعی و پلیمر تولید خواهد کرد و این درست همان نقطه‌ای است که پتروشیمی به خط مقدم تمدن صنعتی می‌رسد. در این گزارش محققان تخمین زده‌اند که تا سال ۲۰۵۰ تقاضای جهانی برای محصولات پتروشیمی به‌ویژه در آسیا و خاورمیانه حدود ۵۰ درصد بیشتر از سطح کنونی خواهد شد و چین، هند و کشورهای خلیج فارس سه بازیگر اصلی این صنعت خواهند بود.

گاز طبیعی؛ قهرمان خاموش دوران گذار

در دنیایی که انرژی پاک شعار اول است، گاز طبیعی در عمل همان سوخت نجات‌بخش به شمار می‌آید زیرا هم نسبت به زغال‌سنگ آلودگی کمتری دارد، هم زیرساخت‌هایش موجود است و هم می‌تواند پلی میان گذشته و آینده لقب بگیرد. این برآورد ها نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۳۰ مصرف جهانی گاز حدود ۱۵ درصد رشد خواهد داشت و پس از آن تا ۲۰۴۰ تا حدودی ثابت می‌ماند اما استفاده از گاز طبیعی مایع به ۲ برابر خواهد رسید. این یعنی کشورهای دارای منابع گازی و دسترسی به دریا مثل کشورمان اگر بتوانند فناوری و سرمایه‌های لازم را جذب کنند، در دوره میانی این گذار یک موقعیت استراتژیک طلایی نسبت به رقبا خواهند داشت.

پتروشیمی؛ صنعت آینده و ابرسوداور جدید

بخش پتروشیمی به تعبیر مکنزی ستون باقی‌مانده‌ اقتصاد فسیلی است. از این رو ‌که تقاضای سوخت‌ها در تامین انرژی ممکن است طی دهه‌های آینده کاهش پیدا کند ولی تقاضا برای مواد پتروشیمی به‌شدت رشد خواهد کرد و دلیل آن نیز ساده است، اینکه هیچ جایگزین اقتصادی برای پلاستیک و مشتقات آن در مقیاس صنعتی هنوز وجود ندارد!

در سناریو پایه که پژوهشگران مکنزی آن را ملاک تحقیق قرارداده اند، مصرف جهانی مواد پتروشیمی از ۳۰۰ میلیون تن در سال ۲۰۲۵ به ۴۵۰ میلیون تن در سال ۲۰۵۰ می‌رسد که این رشد عمدتاً در آسیا، خاورمیانه و آفریقا اتفاق می‌افتد جالب‌تر اینکه بخش اعظم این رشد مربوط به پلی‌اتیلن، پلی‌پروپیلن، متانول و آمونیاک است. دقیقاً همان محصولات کلیدی سبد صادراتی ایران.

گذار انرژی از آرمان تا واقعیت

پژوهشگران در این گزارش آورده اند که اگر جهان بخواهد به برخی از اهداف پیمان پاریس برسد، باید تا ۲۰۳۰، بیش از ۵ تریلیون دلار سرمایه‌گذاری سالانه جدید در انرژی پاک صورت گیرد. اما تا سال ۲۰۲۴، این رقم فقط حدود ۱.۸ تریلیون دلار بوده است. یعنی فاصله‌ای به وسعت شکاف بین خواستن و توانستن. در واقع بیشتر کشورها به‌ویژه در آسیا و آفریقا هنوز زیرساخت مالی یا فناوری لازم را برای تحول سریع ندارند. برای همین است که نفت و گاز برای دهه‌ها بخش حیاتی امنیت انرژی باقی خواهند ماند.

ایران در معادله جهانی

ایران با داشتن اولین رتبه مجموع ذخایر نفت و گاز در جهان در معادله گذار انرژی نقش بالقوه‌ بی‌نظیری دارد اما شرط بازیگری مؤثر، این است که کشورمان بتواند از منطق صادرات خام فاصله بگیرد و به منطق زنجیره ارزش تبدیل شود. در واقع، آنچه امروز تعیین‌کننده است، نه داشتن نفت، بلکه نحوه تبدیل نفت به محصول با ارزش افزوده بالا است. پتروشیمی، پالایشگاه‌های هوشمند و صنایع پایین‌دستی دقیقاً در این نقطه طلایی قرار دارند.

این واقعیت را باید پذیرفت که خاورمیانه دیگر فقط مخزن نفت نیست، بلکه درحال تغییر به آزمایشگاه گذار انرژی است به گونه ای که عربستان به سراغ انرژی‌های پاک و هیدروژن رفته، امارات در حال دیجیتالی‌سازی زنجیره انرژی است، و قطر با سرمایه‌گذاری سنگین در گاز طبیعی مایع عملاً ستون جدیدی برای اروپا ساخته است.

ایران اگر بخواهد از این رقابت جا نماند، باید مسیر خود را از نگاه تأمین‌کننده به رهبر زنجیره ارزش تغییر دهد و طبق برنامه توسعه ای خود از حدود ۱۰۰ میلیون تن ظرفیت اسمی پتروشیمی به ۱۳۰ میلیون تن در برنامه هفتم با سرمایه گذاری جدی و توسعه این صنعت طی طریق نماید.

و این دقیقاً همان توصیه کلیدی این گزارش است که کشورهایی که در صنایع شیمیایی، گاز مایع، و سوخت‌های جایگزین سرمایه‌گذاری کنند، بازده اقتصادی و ژئوپلیتیکی بالاتری خواهند داشت. گذار انرژی قرار نیست فقط جایگزینی منابع باشد؛ بلکه بازتعریف تمدن صنعتی است. از اقتصاد سوختی به اقتصاد مولکولی، از پالایش نفت به مهندسی مواد، و از ژئوپلیتیک نفت به ژئوپلیتیک فناوری و برای ایران این یعنی بازنگری در استراتژی توسعه پتروشیمی و پیوند آن با نوآوری فناورانه. تعامل هدفمند با قدرت‌های نوظهور انرژی (چین، هند، برزیل) و تدوین سیاست صادراتی هوشمند مبتنی بر زنجیره ارزش، نه حجم خام.

جهان آینده، نه بدون نفت خواهد بود و نه بدون تحول. نفت و پتروشیمی هنوز شاهرگ اقتصاد جهانی‌اند، اما قرار است خون تازه‌ای از جنس دانش، سرمایه و فناوری در آن‌ها جاری شود و برای ایران این فلسفه جدید یعنی فرصتی دوباره برای بازتعریف نقش خود از تأمین‌کننده سنتی به معمار آینده انرژی.

محمدمهدی محمدی، پژوهشگر حوزه استراتژی