نتایج این مرور پژوهشی که در مجله علمی «فرانتیرز این سایکیتری» (Frontiers in Psychiatry) منتشر شده، چشم‌انداز تازه‌ای برای درک رابطه‌ی میان ذهن و روده گشوده است. دانشمندان معتقدند میکروب‌هایی که در دستگاه گوارش ما زندگی می‌کنند، نقشی کلیدی در سلامت روان دارند؛ و حالا شواهد نشان می‌دهد که ترمیم این جامعه‌ی میکروبی، شاید کلید درمان برخی اختلالات روانی باشد.
وقتی درمان از ذهن به روده می‌رود
افسردگی امروزه یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های سلامت عمومی در جهان است؛ بیش از ۳۳۰ میلیون نفر در سراسر دنیا از درجاتی از افسردگی رنج می‌برند. درمان‌های مرسوم مانند دارو‌های ضدافسردگی و روان‌درمانی، در بسیاری از بیماران اثر کامل ندارند یا با عوارض جانبی همراه‌اند. در همین میان، پژوهشگران در سال‌های اخیر به ایده‌ای عجیب، اما جذاب روی آورده‌اند: درمان روان از مسیر «روده».
«محور روده–مغز» (Gut–Brain Axis) مفهومی است که نشان می‌دهد مغز و دستگاه گوارش از طریق شبکه‌ای از عصب‌ها، هورمون‌ها و مواد شیمیایی با هم در ارتباط‌اند. باکتری‌های مفید روده در این محور نقش حیاتی دارند، زیرا بر تولید سروتونین، دوپامین و سایر پیام‌رسان‌های عصبی مؤثرند. بنابر مقاله منتشر شده در مجله «زیست‌شناسی و پزشکی» (Biology and Medicine) هنگامی که تعادل این باکتری‌ها بر اثر داروها، استرس یا رژیم غذایی نامناسب برهم می‌خورد، ممکن است خلق‌وخو و عملکرد ذهنی نیز آسیب ببیند.
پژوهشی با دامنه‌ی جهانی
پژوهش جدید به سرپرستی «شیائوتائو ژانگ» (Xiaotao Zhang) از دانشگاه «نانجینگ» (Nanjing University) چین، با مرور ۱۲ کارآزمایی بالینی تصادفی انجام شد که در کشور‌های چین، آمریکا، استرالیا، کانادا و فنلاند میان سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴ اجرا شده بودند.
در مجموع، ۶۸۱ نفر از افراد مبتلا به افسردگی در این مطالعات شرکت کردند و برای هر فرد، پیوند میکروبی مدفوع به دو روش متفاوت انجام شد: تزریق مستقیم از طریق مقعد یا مصرف کپسول‌های خوراکی حاوی باکتری‌های مفید.
نتیجه واضح بود؛ تزریق مستقیم مؤثرتر عمل کرد. پیوند میکروبی مدفوع، اثری پایدار و به‌تدریج تقویت‌شونده بر خلق‌وخو داشت، اما این اثر تا حدود شش ماه پس از درمان کاهش می‌یابد.
روده‌ای سالم، ذهنی آرام‌تر
در بسیاری از افراد، افسردگی با مشکلات گوارشی مانند سندرم «روده تحریک‌پذیر» (IBS) همراه است. متاآنالیز تازه نشان داد که در این گروه از بیماران، پیوند میکروبی اثربخشی بیشتری دارد. دلیل احتمالی این پدیده روشن است: وقتی تعادل میکروب‌های روده مختل باشد، پیام‌های شیمیایی نادرست از روده به مغز ارسال می‌شود و چرخه‌ای از التهاب و اضطراب ایجاد می‌کند.
بازگرداندن توازن میکروبی، مانند تنظیم دوباره‌ی یک ارکستر است؛ هماهنگی که به مغز اجازه می‌دهد ریتم طبیعی خود را بازیابد.
پژوهشگران معتقدند که بخشی از اثر درمانی ممکن است از طریق تنظیم سطح «التهاب سیستمیک» نیز رخ دهد. التهاب مزمن در بدن با اختلال در عملکرد سیستم عصبی و افزایش خطر افسردگی مرتبط است. بازسازی میکروبیوم سالم می‌تواند این التهاب را کاهش دهد و زمینه را برای بازسازی طبیعی خلق‌وخو فراهم کند.
از درمان تا خطر؛ دو روی یک سکه
با وجود امید‌های تازه، پیوند مدفوع همچنان فرایندی پیچیده و پرریسک است. اگر انتقال در شرایط غیرپزشکی یا با مواد آلوده انجام شود، می‌تواند خطرناک باشد. ورود باکتری‌های ناسازگار به بخش‌های حساس دستگاه گوارش ممکن است باعث عفونت یا التهاب شدید شود. به همین دلیل، متخصصان هشدار می‌دهند که این روش هرگز نباید خارج از مراکز درمانی انجام شود.
در برخی کشور‌ها مانند آمریکا و استرالیا، پیوند میکروبی مدفوع فقط برای موارد خاصی از عفونت روده‌ای، به‌ویژه ناشی از باکتری «کلستریدیوم دیفیسیل» (Clostridium difficile) مجاز است. استفاده از آن در درمان افسردگی هنوز در مرحله‌ی پژوهش قرار دارد و نیازمند آزمایش‌های گسترده‌تر است.
کلستریدیوم دیفیسیل
ذخیره مدفوع برای آینده
ایده‌ای که شاید در نگاه اول غریب به نظر برسد، در میان برخی پژوهشگران جدی گرفته شده است: ذخیره‌ی مدفوع افراد در دوران سلامت برای استفاده در آینده. چنین رویکردی می‌تواند به پزشکان اجازه دهد در صورت بروز بیماری، اکوسیستم میکروبی اولیه‌ی فرد را بازگردانند، همان‌طور که امروزه از «بانک خون بند ناف» برای درمان‌های بعدی استفاده می‌شود. علاوه بر این، بانکداری مدفوع از قبل وجود دارد و اولین آن، یک بانک مدفوع غیرانتفاعی به نام «اپن بیوم» (Open Biome) است که در سال ۲۰۱۲ درشهر ماساچوست افتتاح شد.
البته این ایده فعلاً در مرحله‌ی نظری است و چالش‌های اخلاقی و فنی فراوانی دارد، اما نشان می‌دهد که علم تا چه اندازه به نقش میکروب‌ها در سلامت انسان باور پیدا کرده است.
نگاه رو به آینده
پژوهشگران تأکید دارند که هنوز برای نتیجه‌گیری قطعی زود است. بیشتر مطالعات موجود، بازه‌ی زمانی کوتاهی (دو هفته تا دوازده ماه) را بررسی کرده‌اند و در برخی از آنها فقط یک نوبت پیوند انجام شده است. برای اثبات اثربخشی طولانی‌مدت، باید کارآزمایی‌های بزرگ‌تر و چندمرحله‌ای با معیار‌های یکسان انجام شود.
با این حال، یافته‌ها امیدبخش‌اند. اگر بتوان رابطه‌ی میان میکروبیوم و خلق را بهتر درک کرد، شاید در آینده درمان‌های ترکیبی، شامل تغذیه، پروبیوتیک‌ها و پیوند‌های میکروبی کنترل‌شده جایگزین دارو‌های سنگین روان‌پزشکی شوند.
پیوند میکروبی مدفوع، از مرز‌های سنتی درمان روان عبور کرده است. این روش، یادآور ارتباط عمیق بدن و ذهن است، اینکه سلامت روان از مرز مغز فراتر می‌رود و در دل روده‌های ما ریشه دارد.
در جهانی که افسردگی به اپیدمی خاموش بدل شده، شاید کلید آرامش انسان در بازگرداندن توازن به میلیارد‌ها میکروب کوچک درونمان نهفته باشد. همان‌گونه که دکتر ژانگ می‌گوید: «برای حفظ سلامت مغز، باید ابتدا به سلامت روده احترام بگذاریم.»
انتهای پیام/