مدتی است در فضای سیاسی کشور موضوعی تحت عنوان برگزاری انتخابات به شیوه «تناسبی» مطرح است؛ این مدل که در دنیا شیوه‌ای مرسوم است و بر اساس آن احزاب به میزان آرائی که کسب می‌کنند در پارلمان یا پارلمان شهری صاحب کرسی می‌شوند، جایگزین مدل اکثریتی شد که به موجب آن احزاب و گروه‌هایی که نصف به علاوه یک آراء را به دست می‌آورند، به مجلس راه می‌یافتند.
حالا قرار است این شیوه در ایران و برای نخستین بار در تهران هم اجرایی شود و براساس قانونی که به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده در دوره آتی انتخابات شوراهای شهر و روستا، مدل تناسبی جایگزین مدل اکثریتی خواهد شد.
به منظور تبیین بیشتر این موضوع خبرگزاری جمهوری اسلامی، ایرنا، با فعالان سیاسی و دبیران کل احزاب، گفت‌وگوهای مشروح انجام داده که به مرور منتشر خواهد شد. آنچه در ادامه می‌خوانید مشروح گفت‌وگو با «اشرف بروجردی» عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و معاون وزیر کشور در امور اجتماعی و شوراها در دولت اصلاحات گفت و گو کرده‌ایم.
این فعال سیاسی و اجتماعی گفت هیچ شکی نیست که پرشور بودن انتخابات، می‌تواند جامعه را تقویت کند ضمن اینکه آرای مردم می‌تواند در انتخابشان تأثیرگذار باشد و منتخبین نیز باید نسبت به حل مشکلات جامعه احساس وظیفه کنند. وی سیاسی بودن را یکی از آفت‌های شوراها خواند و گفت که کار شوراها حاکمیتی نیست. بروجردی همچنین از حضور فعال حزب اتحاد ملت ایران در انتخابات خبر داد و گفت که حزب مطبوعش معرفی کاندیداها را نیز در دستور کار خود دارد. وظیفه شوراها را فراهم کردن زمینه افزایش مشارکت مردم و آگاهی بخشی به جامعه خواند است و گفت که افزایش مشارکت مردم بستگی به میزان تلاش ما در تبیین ضرورت حضور آنها و اهمیت انتخاب افراد شایسته برای شوراها دارد. باید شرایط به گونه‌ای فراهم شود که مردم احساس کنند حضورشان در پای صندوق رأی نه صرفاً یک وظیفه سیاسی و اجتماعی، بلکه یک فرصت برای تأثیرگذاری مثبت بر آینده محل زندگی‌شان است. مردم زمانی به صحنه خواهند آمد که احساس کنند نمایندگانشان واقعاً صدای آنها هستند، نه صرفاً وابسته به گروه‌ها و جریان‌های سیاسی.
ایرنا: در ابتدا درباره ضرورت پرشور بودن انتخابات و مشارکت مردم در آن، به‌ویژه در هفتمین انتخابات شورای شهر و روستا، دیدگاه خود را بیان کنید؟
بروجردی: پرشور بودن انتخابات خواسته همه نظام‌های سیاسی است، چراکه در واقع نشان‌دهنده اعتماد متقابل میان حاکمیت و مردم است. یعنی مردمی که در انتخابات شرکت می‌کنند، می‌دانند که رأی‌شان خوانده می‌شود و مؤثر است؛ در نتیجه، در انتخابات مشارکت می‌کنند.
اما در جامعه ما، به دلیل عوامل مختلف، این اعتماد متقابل کمرنگ شده است و مردم در بسیاری از موارد احساس می‌کنند که رای آنها تاثیری ندارد و یا انتظارات آنها مجموعه مدیریت و حاکمیت کشور با حضور در انتخابات تامین نمی شود.
صدا و سیما نقش اطلاع‌رسانی خود را به‌درستی ایفا نمی‌کند و به منافع جامعه و مردم توجه کافی ندارد
نکته کلیدی این است که ضرورت و اهمیت انتخابات باید به‌درستی برای مردم تبیین و تشریح شود. متأسفانه صدا و سیما آن‌طور که باید، نقش تربیتی و اطلاع‌رسانی خود را ایفا نمی‌کند و توجه کافی به آنچه به نفع جامعه و به صلاح مردم است ندارد.
در ارتباط با ضرورت پرشور بودن انتخابات، هیچ شکی نیست که این امر می‌تواند جامعه را تقویت کند. آرای مردم می‌تواند در انتخابشان تأثیرگذار باشد و منتخبین نیز نسبت به حل مشکلات جامعه احساس وظیفه کنند زیرا اساساً شوراها برای این شکل گرفته‌اند که هم زمینه‌ای برای مشارکت مردم با حاکمیت در تصمیم‌گیری‌ها فراهم شود و هم مسئولیت اداره محیط زندگی و تحقق خواسته‌هایشان به خود آنها واگذار گردد. این مسئله بسیار حائز اهمیت است. لذا من فکر می‌کنم اگر بتوانیم از این زاویه وارد شویم، می‌تواند بسیار مفید و مؤثر باشد.
ایرنا: ارزیابی شما از اهمیت و جایگاه شوراها به عنوان یک نهاد اجتماعی چیست؟
بروجردی: تقریباً هفت اصل از اصول قانون اساسی مربوط به شوراها و نحوه شکل‌گیری، اقدامات و تأثیرگذاری آنها است. این نشان می‌دهد که شوراها، اگر جایگاه واقعی خود را پیدا کرده و خواسته‌های مردم را اجابت کنند، می‌توانند به عنوان نهادهایی عمل کنند که به جای برگزاری رفراندوم، درحقیقت نوعی رفراندوم از طریق انتخابات شوراها انجام می‌شود و مردم افرادی را انتخاب می‌کنند که بتوانند مشکلات جامعه را حل کنند. انتخاب شهردار و دهیار از سوی اعضای شورا نیز از جمله اقداماتی است که می‌تواند در این تأثیرگذاری نقش مهمی داشته باشد.
سیاسی کاری آفت شوراها است
بنابراین، اگر قرار باشد به این جایگاه توجه شود، مهم این است که هدفگذاری ما درست باشد و از سیاسی‌کاری پرهیز کنیم؛ زیرا سیاسی بودن یکی از آفت‌های شوراهاست و می‌تواند جهت‌گیری اشتباه را القا و ایجاد کند.
بنابراین، شورایی که مسیر سیاسی‌کاری، بده‌بستان و مسائل مشابه را در پیش گیرد، گرفتار آفتی بزرگ می‌شود که جایگاه و اهمیت شورا را کاهش می‌دهد و باعث می‌گردد مردم تصور کنند هدف شوراها صرفاً برآورده کردن منافع و خواسته‌های شخصی اعضای آن است.
بنابراین، به نظر من برای بررسی اهمیت شوراها، باید وظایف آنها هم در قانون و هم در سایر حوزه‌ها مورد توجه قرار گیرد تا این نهاد بتواند اثرگذاری واقعی خود را نشان دهد.
ایرنا: دیدگاه برخی کارشناسان این است که شورا در تحقق اهداف موفق نبوده و به جای رفع آسیب‌های اجتماعی و ارائه خدمات عمومی به مردم، وارد دعواهای سیاسی شده است. نظر شما چیست؟
بروجردی: کم‌وبیش همین‌طور است. البته مداخله برخی دستگاه‌های دیگر در امور شوراها، مانند استانداری یا فرمانداری، ضربه‌زننده بوده است. برای مثال، اگر در شهری مانند یزد، استاندار یا فرماندار فردی غیرمسلمان اما منتخب مردم باشد، این دخالت‌ها و به تبع آن ورود قوه قضاییه برای برخورد با تخلفات می‌تواند به شورا آسیب بزند. به دلیل ماهیت و وظایف شوراها، آنها باید نهادی مستقل باقی بمانند و بیش از هر چیز به خواسته‌های مردم توجه کنند تا بتوانند در مسیر موفقیت حرکت کنند.
البته به دلیل نوع وظایفی که شورا برعهده دارد، نیز خواسته دستگاه‌های حاکمیتی اجرایی نشد، زیرا شوراها نهادهای مستقلی هستند که باید به خواسته‌های مردم بیشتر توجه کنند و در این زمینه در مسیر حل مشکلات اجتماعی و خدمت رسانی به مردم در امور شهری گام بردارند.
سیاسی‌کاری در شوراها بسیار آسیب‌زا است و متأسفانه شورای شهر تهران وبرخی از دیگر کلانشهرها بیشتر جنبه سیاسی پیدا کرده تا جنبه اجرایی، تصمیم‌گیری درست و اجرای وظایف. به همین دلیل من فکر می‌کنم اگر بخواهیم این موضوع را شفاف‌تر مطرح کنیم، باید بگوییم ضوابط انتخاب افراد باید به‌گونه‌ای باشد که تخصص لازم در حوزه مربوطه را داشته باشند، اما متأسفانه چنین نیست.
بسیاری از افرادی که وارد شورا شده‌اند، تخصص لازم را در اداره شهر ندارند، ولی به دلیل حمایت‌ها و پشتیبانی‌هایی که از آنها صورت می‌گیرد انتخاب می‌شوند. کار شورا حاکمیتی نیست بلکه مربوط به محله و منطقه‌ای است که مردم در آن زندگی می‌کنند. بسیاری از افرادی که وارد شورا شده‌اند، تخصص لازم را در اداره شهر ندارند، ولی به دلیل حمایت‌هایی که از آنها می‌شود یا پشتیبانی‌هایی که صورت می‌گیرد، انتخاب می‌شوند و به این سمت می‌روند که کار را به انجام برسانند. همین امر در نهایت موجب بروز مشکل برای شوراها شده است، به‌طوری‌که جایگاه شوراها به جای آنکه تقویت شود، تضعیف شده و باعث شده مردم به شورا به‌عنوان یک نهاد سیاسی و حاکمیتی نگاه کنند.
در حالی که کار شورا حاکمیتی نیست؛ کار شورا، خدمات رسانی در امور اجتماعی محله، شهر و منطقه‌ای است که مردم در آن زندگی می‌کنند. وظیفه شوراها اداره شهر است و اینکه شهر چگونه اداره شود. برای مثال، شورا می‌تواند در قیمت‌گذاری اتوبوس یا بسیاری از مایحتاج مردم نظارت کند، اما متأسفانه چنین ویژگی و نقشی در شوراهای ما، به‌ویژه در شهر تهران، کمتر دیده می شود.
ایرنا: ارزیابی‌تان از عملکرد شوراهای قبلی تا این دوره چیست؟
بروجردی: شورای قبل و شوراهای پیش از آن، افت‌وخیزهایی داشتند؛ در برخی موارد خوب عمل کردند و در برخی موارد، به‌ویژه شورای شهر تهران، واقعاً دچار سیاسی‌کاری شدند. این موضوع بزرگترین آسیبی بود که به جامعه وارد شد و باعث گردید مردم اهمیت و جایگاه زیادی برای شورا قائل نباشند و در نتیجه، انتخاباتی ضعیف برگزار شود.
شورای قبل و شوراهای پیش از آن، افت‌وخیزهایی داشتند در برخی موارد خوب و در برخی موارد دچار سیاسی‌کار شدند این امر موجب گردید مردم برای شورا اهمیتی قائل نباشند و انتخاباتی ضعیف برگزار شود. اگر بخواهیم روی عملکرد شوراها دقت نظر داشته باشیم، باید بگوییم که در برخی از روستاها، شهرستان‌ها و حتی شوراهای فرادست مانند شورای استان و شورای عالی، شوراهایی وجود دارند که نتوانستند وظیفه اصلی خود را انجام دهند. شوراهای استان و عالی باید طرح‌های کلان را به مجلس ببرند و مصوب کنند یا نگاهشان باید بسیار جامع تر و حتی ملی باشد.
من معتقدم برای ارزیابی نوع و عملکرد شوراها باید به‌صورت کلی به آنها نگاه کرد. در مجموع، بیشتر شوراها عملکرد قابل قبولی داشته‌اند و اگر عملکرد همه استان‌ها و شهرستان‌ها را در نظر بگیریم، می‌توان گفت نتیجه کلی مثبت است. با این حال، در مورد شورای شهر تهران و برخی دیگر از کلانشهرها باید گفت که این شوراها عمدتاً رویکردی سیاسی داشته است، هرچند در برخی زمینه‌ها نیز تصمیمات مؤثر و خوبی گرفته که می‌تواند به‌عنوان نقاط قوت شورا محسوب شود.
یک زمانی «رادیو شورا» داشتیم که همه مباحث داخل جلسات شوراها به گوش مردم می‌رسید
اگر بخواهیم عملکرد شوراها را به‌صورت دقیق و واقع‌بینانه مورد بررسی قرار دهیم، لازم است پژوهشی جامع و همه‌جانبه درباره نحوه فعالیت و تصمیم‌گیری آنها انجام شود. در گذشته، همان‌طور که اکنون رادیو فرهنگ مذاکرات مجلس را پخش می‌کند، ما «رادیو شورا» داشتیم که مباحث و گفت‌وگوهای درون جلسات شوراها از طریق آن به گوش مردم می‌رسید. این موضوع باعث می‌شد شهروندان در جریان روند تصمیم‌گیری‌ها و جهت‌گیری‌های شورا قرار بگیرند و بتوانند نسبت به عملکرد اعضا قضاوت آگاهانه‌تری داشته باشند.
اما متأسفانه امروز چنین امکانی وجود ندارد. مباحث درونی شوراها عمدتاً در همان چهاردیواری جلسات باقی می‌ماند و مردم دسترسی چندانی به جزئیات تصمیمات و استدلال‌های مطرح‌شده ندارند. می‌توان گفت که فضای شوراها تا حدی بسته شده و شفافیت لازم برای آگاهی عمومی و مشارکت مردمی در نظارت بر عملکرد شوراها کاهش یافته است.
از این رو، شورای شهر تهران در برخی دوره‌ها عملکرد قابل قبولی داشته و توانسته است تصمیمات مؤثری در جهت بهبود اداره شهر اتخاذ کند، اما در مقاطعی نیز متأسفانه عملکرد آن آسیب‌زا بوده است. در دوره کنونی نیز با توجه به مباحث و اخباری که از جلسات و اظهارات اعضای شورای شهر تهران به نظر می‌رسد شهردار توجه و تمرکز لازم بر مسائل اساسی و اداره صحیح شهر را ندارد و بیش از آنکه منافع عمومی را در اولویت قرار دهد، در پی تحقق خواسته‌ها و اهداف شخصی خود است.
نمونه‌هایی از این وضعیت را می‌توان در موضوعاتی مانند ساخت‌وساز در مسجد پارک قیطریه و موارد مشابه مشاهده کرد. اگر حضور و مطالبه‌گری مردم در این زمینه‌ها نبود، بی‌تردید برخی از این اقدامات به مرحله اجرا درمی‌آمد و آثار منفی آن بر چهره و کیفیت زندگی شهری آشکار می‌شد. این مسئله نشان می‌دهد که نظارت عمومی و مشارکت فعال شهروندان همچنان نقشی حیاتی در جلوگیری از تصمیمات نادرست و حفظ منافع شهر دارد.
متأسفانه سیاسی‌کاری به جای رویکرد کارشناسی و تخصص‌محور در اداره کشور، می‌تواند آسیب‌های جدی و جبران‌ناپذیری به شوراها وارد کند. زمانی که تصمیمات شوراها تحت تأثیر گرایش‌های سیاسی یا جناحی قرار گیرد، منافع عمومی و مصالح شهر در حاشیه قرار می‌گیرد و کارآمدی نهاد شورا کاهش می‌یابد.
اگر بخواهیم عملکرد شوراها را در مجموع ارزیابی و روند آن را پیش‌بینی کنیم، باید گفت که شوراها در طول سال‌های گذشته فراز و فرودهای متعددی را تجربه کرده‌اند؛ در برخی دوره‌ها عملکرد مطلوب و اثرگذاری داشته‌اند، اما در مقاطعی نیز تصمیمات و رفتارهایشان متأسفانه موجب بروز آسیب‌ها و نارضایتی‌های جدی در سطح جامعه شده است.
ایرنا: آیا حزب اتحاد ملت ایران برای شوراها برنامه دارد و در انتخابات مشارکت می‌کند؟
بروجردی: قطعاً، چون یکی از وظیفه های احزاب سیاسی این است که راه را برای افزایش مشارکت مردم هموار کنند و به جامعه آگاهی ببخشند که چه باید بکنند. بنابراین، حزب اتحاد ملت ایران در انتخابات شرکت خواهد کرد و حضور فعال خواهد داشت و معرفی کاندیداها را نیز در دستور کار خود دارد.
ایرنا: مردم چه انتظاراتی از شوراها و انتخابات شوراها دارند؟
بروجردی: انتظار این است که اولاً شوراها تعامل و گفت‌وگوی خود را با مردم بیشتر کنند. تشکیل شوراهای محلی یا شورای عالی‌ها بسیار مؤثر بود. انتظار از شوراها این است که تعامل و گفت‌وگوی خود را با مردم بیشتر کنند. مردم باید به نظام و جامعه امیدوار شوند و احساس کنند که این نظام متعلق به خودشان است. تشکیل شوراهای محلی یا شورای عالی‌ها در این زمینه بسیار مؤثر خواهد بود. به نظرم در دوره دوم انتخابات بود که خانم جلایی‌پور این طرح را راه‌اندازی کردند و بسیار خوب عمل شد؛ مردم هر هفته در مسجد یا در فضایی که برای خودشان طراحی شده بود، جلساتی داشتند و در آنجا مشکلاتشان را مطرح می‌کردند. بسیاری از مواردی را که شوراها نمی‌دیدند، مردم می‌دیدند و منتقل می‌کردند.
بنابراین، انتظار می‌رود که ارتباط با جامعه، ارتباط با بدنه و ارتباط با مردم توسعه پیدا کند. مردم باید به نظام و جامعه امیدوار شوند و احساس کنند که این نظام متعلق به خودشان است و باید آن را پیش ببرند و خواسته‌های خود را در قالب تصمیمات شوراها مورد توجه قرار دهند.
ایرنا: به نظر شما انتخاب شهردار کارآمد و پیشبرد مطالبات مردم در انتخابات شوراها چگونه امکانپذیر خواهد بود؟
بروجردی: افزایش مشارکت مردم بستگی به میزان تلاش ما دارد در تبیین ضرورت حضور آنها و اهمیت انتخاب افراد شایسته برای شوراها. هرچه حضور مردم پررنگ‌تر باشد، اعضای انتخاب شده برای شوراها هم افراد متخصص و کارشناس خواهند بود و هم شهردار انتخاب‌شده کارآمدتر خواهد بود و هم مطالبات مردمی بهتر پیش خواهد رفت.
به یاد دارم در سال ۱۳۸۴، که به‌گمانم آخرین سال دولت آقای خاتمی بود، هر سال در نهم اردیبهشت‌ماه ــ سالروز فرمان امام (ره) برای تشکیل شوراها ــ در وزارت کشور گردهمایی سراسری برگزار می‌کردیم. در این مراسم، شوراهای برتر نیز براساس شاخص‌های مشخص انتخاب می‌شدند. این اقدام بسیار مفید بود، زیرا شوراها از دورترین نقاط کشور گزارش‌هایی از عملکرد و تصمیمات خود ارسال می‌کردند و نوعی رقابت مثبت میان آنها شکل می‌گرفت.
در همان جلسه، آقای خاتمی پیشنهاد کرد که شهردار مستقیماً توسط مردم، مانند نمایندگان مجلس، انتخاب شود و نه از سوی شورا. اما اعضای شوراها به‌شدت اعتراض کردند و گفتند تنها اختیار اصلی ما انتخاب شهردار است و نباید این اختیار از ما گرفته شود. در نتیجه، این طرح در همان زمان مسکوت ماند.
اعضای شورا باید توانایی تصمیم‌گیری درست، اقدام مؤثر و نظارت دقیق بر اجرای تصمیمات را داشته باشند. باید میان تصمیماتی که شورا قصد دارد اتخاذ کند و نوع رویکرد اعضا نسبت به آن تصمیمات، هماهنگی وجود داشته باشد. فرد، هرچند ممکن است دیدگاه سیاسی خاص خود را داشته باشد، اما باید مصالح عمومی و منافع جامعه را بر نیازها و منافع شخصی، سیاسی یا حزبی خود ترجیح دهد. اعضای شورا باید توانایی تصمیم‌گیری درست، اقدام مؤثر و نظارت دقیق بر اجرای تصمیمات خود را داشته باشند.
به طور طبیعی، در هر انتخاباتی باید تناسب میان ظرفیت‌ها و شایستگی‌های افراد منتخب با نیازهای واقعی شورایی مانند شورای شهر مورد توجه قرار گیرد. متأسفانه در شرایط کنونی چنین تناسبی وجود ندارد. به عنوان مثال، ترکیب شوراها معمولاً به گونه‌ای نیست که نمایندگانی از صنوف مختلف، دانشگاهیان یا فعالان حوزه آموزش و پرورش حضور داشته باشند تا بتوانند بر اساس تصمیمات خود، در سطح شهر به‌صورت کارآمد عمل کنند.
در چنین شرایطی، حداقل انتظار آن است که اعضای شورا از نیروهای متخصص و صاحب‌نظر در حوزه‌های مختلف دعوت به همکاری کنند و از دیدگاه‌ها و دانش آنان در تصمیم‌گیری‌ها بهره‌مند شوند تا تصمیمات شورا از پشتوانه علمی، فنی و کارشناسی برخوردار باشد.
ایرنا: به نظر شما چه عواملی در حضور و مشارکت حداکثری مردم در انتخابات شوراهای شهر و روستا دخیل خواهند بود؟
بروجردی: حضور مردم به مجموعه‌ای از عوامل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و عملکردی بستگی دارد. در وهله نخست، اعتماد عمومی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. زمانی مردم با انگیزه و اشتیاق در انتخابات شرکت می‌کنند که احساس کنند رأی آنها تأثیر واقعی در انتخاب افراد شایسته و در بهبود شرایط شهری و روستایی دارد. تقویت این اعتماد، مستلزم شفافیت در فرآیند انتخابات، صداقت در عملکرد شوراهای پیشین و پاسخگویی نهادهای نظارتی است.
از سوی دیگر، کیفیت و ترکیب نامزدها نیز اهمیت بالایی دارد. هرچه افراد شایسته‌تر، متخصص‌تر و با دغدغه‌های واقعی مردم وارد عرصه انتخابات شوند، انگیزه مشارکت مردم نیز افزایش پیدا می‌کند. مردم زمانی به صحنه می‌آیند که احساس کنند نمایندگانشان واقعاً صدای آنها هستند، نه صرفاً وابسته به گروه‌ها و جریان‌های سیاسی.
عامل مهم دیگر، فضای آزاد و عادلانه برای رقابت انتخاباتی است. فراهم کردن بستری که در آن همه نامزدها بتوانند بدون تبعیض دیدگاه‌های خود را مطرح کنند، موجب تقویت احساس عدالت و افزایش مشارکت عمومی خواهد شد. همچنین نباید از نقش آموزش، اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی عمومی غافل شد. رسانه‌ها، نهادهای مدنی و دانشگاه‌ها می‌توانند با تبیین اهمیت شوراها در مدیریت محلی، مردم را به مشارکت آگاهانه دعوت کنند.
در نهایت، باید شرایط به گونه‌ای فراهم شود که مردم احساس کنند حضورشان در پای صندوق رأی نه صرفاً یک وظیفه سیاسی و اجتماعی، بلکه یک فرصت برای تأثیرگذاری مثبت بر آینده محل زندگی‌شان است. این احساس زمانی ایجاد می‌شود که شوراها کارآمد، پاسخ‌گو و متکی بر تخصص و منافع عمومی باشند.