امروز هشتم آبان، روز محیط‌بان است؛ روزی برای پاسداران خط مقدم حفاظت از طبیعت ایران؛ مردانی که در دل کوه و بیابان، در گرما و سرما، مأمور حفاظت از جان موجوداتی‌اند که صدایی برای دفاع از خود ندارند.
در سال‌های اخیر، شمار زیادی از محیط‌بانان در راه انجام وظیفه مجروح شده یا به شهادت رسیده‌اند، بی‌آنکه امنیت شغلی و حقوقی کافی داشته باشند. هرچند حمایت از محیط‌بانان در دستور کار دولت و مجلس قرار گرفته است، اما همچنان چالش‌های قانونی و ساختاری وجود دارد که باید برطرف شود.
سردار رضا رستگار، فرمانده یگان حفاظت محیط‌زیست کشور در گفت‌وگو با ما به این دغدغه‌ها، چگونگی حمایت از محیط‌بانان و برنامه‌های تازه برای تقویت امنیت و توان حفاظتی آن‌ها اشاره کرده است.
بازنگری در قانون به‌کارگیری سلاح از سوی محیط‌بانان در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
موضوع قانون به‌کارگیری سلاح سال‌هاست که یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌های محیط‌بانان بوده است، زیرا در مأموریت‌های مقابله با شکارچیان غیرمجاز گاهی شرایطی پیش می‌آید که نیاز به تصمیم‌گیری سریع وجود دارد و هر لحظه می‌تواند سرنوشت‌ساز باشد. با توجه به شهادت‌های متعددی که در سال‌های گذشته و همین امسال داشتیم، پیشنهادهایی ارائه کرده‌ایم تا خلأهای موجود در قانون برطرف شود؛ خوشبختانه با پیگیری‌های مستمر سازمان و تأکید ویژه رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، این موضوع در دستور کار مجلس شورای اسلامی قرار گرفته و در حال حاضر بازنگری در سه کمیسیون مهم مجلس یعنی امنیت ملی، کشاورزی و قضایی در حال بررسی است. اعضای این کمیسیون‌ها نگاه حمایتی و مثبتی دارند و اتفاقاً با توجه به شهادت سه محیط‌بان در نیمه نخست امسال، کار بازنگری با سرعت بیشتری در حال پیشرفت است. هدف ما این است تا پایان امسال این بازنگری، نهایی و قانون جدید ابلاغ شود تا محیط‌بانان بدانند در صورت اقدام در چارچوب قانون، مورد حمایت کامل قضایی، بیمه‌ای و سازمانی قرار خواهند گرفت. این قانون می‌تواند نقطه عطفی در افزایش امنیت روانی و شغلی محیط‌بانان کشور باشد.
به خلأهای قانون فعلی اشاره کردید. به‌طور مشخص چه مواردی نیازمند اصلاح و شفاف‌سازی است؟
در قانون فعلی برخی بندها مبهم هستند و همین ابهام‌ها گاهی موجب بروز مشکلات حقوقی برای محیط‌بانان می‌شود. مثلاً در شرایطی که محیط‌بان طبق وظیفه قانونی خود عمل می‌کند، گاهی تفسیر قانون متفاوت است و ممکن است از سوی مراجع قضایی دچار چالش شود. ما در بازنگری جدید تلاش کردیم این نقاط ضعف برطرف شود. در نسخه پیشنهادی، شرایط استفاده از سلاح، نوع مأموریت، وضعیت تهدید و نحوه حمایت قضایی از محیط‌بانان به‌صورت دقیق‌تر و صریح‌تر تعریف شده است. ضمن اینکه موضوع حمایت بیمه‌ای و مالی از خانواده محیط‌بانانی که در مأموریت آسیب می‌بینند یا به شهادت می‌رسند نیز تقویت شده است. به‌طور کلی، هدف این بازنگری این است اگر محیط‌بانی در راستای قانون عمل کند، هیچ نگرانی‌ای از پیگرد نداشته باشد و بداند سازمان و قانون در کنار او هستند.
در حال حاضر محیط‌بانان در چه شرایطی مجاز به استفاده از سلاح هستند؟ قانون دقیقاً چه می‌گوید؟
قانون به‌کارگیری سلاح برای نیروهای مسلح و ضابطان قضایی شرایطی را مشخص کرده که محیط‌بانان نیز براساس همان قانون عمل می‌کنند. هرچند همان‌طور که اشاره کردم در این مورد خلأهای قانونی وجود دارد، اما محیط‌بان می‌تواند در شرایط خاصی که جان خود یا دیگران در خطر است یا در مواجهه با متخلفان مسلح، برای دفاع از خود و انجام وظیفه از سلاح استفاده کند. بارها به نیروها تأکید کرده‌ایم محیط‌بان نباید منتظر بماند تا شکارچی شلیک کند، سپس او دفاع کند؛ بلکه باید در چارچوب قانون و با در نظر گرفتن اصل ضرورت اقدام کند. البته هدف ما همیشه بازداشت متخلف، بدون درگیری است.
محیط‌بانان به‌خوبی آموزش دیده‌اند در برخورد با شکارچیان، مرحله‌به‌مرحله عمل کنند و تا جایی که امکان دارد بدون شلیک و با رعایت شأن انسانی، متخلف را بازداشت کنند، زیرا در نهایت جان یک انسان در میان است و هیچ مأموریتی ارزش از بین بردن جان را ندارد.
امسال شاهد شهادت سه محیط‌بان در مناطق مختلف کشور بودیم. لطفاً درباره جزئیات این پرونده‌ها و نحوه رسیدگی به آن‌ها توضیح دهید.
متأسفانه در نیمه نخست امسال سه محیط‌بان فداکار؛ کاظم مصدق، هدایت‌الله دیده‌بان و محمود شاهمرادی هنگام انجام وظیفه در مقابله با شکارچیان غیرمجاز به شهادت رسیدند. این حوادث برای ما بسیار تلخ بود، اما با همکاری نزدیک فرماندهی انتظامی کل کشور و دستگاه قضایی، در هر سه پرونده، ضاربان در کمترین زمان ممکن دستگیر شدند.
در مورد شهید مصدق که در پارک ملی گلستان به شهادت رسید کیفرخواست صادر و ضارب نیز دستگیر شده و تحت نظر مقامات قضایی است؛ در مورد شهید دیده‌بان نیز که در منطقه خائیز بهبهان به شهادت رسید دو نفر از ضاربان دستگیر شدند و نفر سوم هنوز متواری است اما تحت تعقیب جدی پلیس قرار دارد. درخصوص شهید شاهمرادی که او هم در پارک ملی گلستان به شهادت رسید یکی از ضاربان در صحنه درگیری مصدوم و دستگیر شد و ضارب دوم در کمتر از ۲۴ ساعت توسط نیروهای انتظامی و یگان حفاظت شناسایی و بازداشت شد.
احراز شهادت این سه بزرگوار با هماهنگی بنیاد شهید، سازمان اطلاعات، فرماندهی انتظامی استان‌ها و مصوبه هیئت دولت نهایی شده و مراحل قانونی آن در حال انجام است. ما پیگیر هستیم تا خانواده‌هایشان از همه حقوق قانونی و مزایای شهدا بهره‌مند شوند.
وضعیت احراز شهادت پرونده‌های دیگر محیط‌بانان شهید و جانباز در بنیاد شهید به چه شکل پیش می‌رود؟
ما در حال حاضر ۱۵۳ پرونده مربوط به محیط‌بانان شهید و جانباز داریم که تاکنون هویت ۴۹ نفر از آن‌ها توسط بنیاد شهید تأیید شده است. تعامل خوبی با بنیاد شهید داریم، اما باید بپذیریم پذیرش پرونده‌ها در این نهاد ضوابط خاص خود را دارد؛ به عنوان مثال، اگر محیط‌بانی در خارج از مأموریت دچار حادثه شود، پرونده او مشمول عنوان شهید نمی‌شود. در سازمان حفاظت محیط‌زیست تمام تلاشمان را به کار گرفته‌ایم تا مدارک و مستندات لازم برای تأیید این پرونده‌ها تکمیل شود. هدف ما این است همه محیط‌بانان شهید و خانواده‌هایشان به حق واقعی خود برسند، زیرا این عزیزان در خط مقدم حفاظت از طبیعت و امنیت زیستی کشور جان خود را فدا کرده‌اند.
در حوادث مربوط به شهادت سه محیط‌بان، همکاری نیروی انتظامی با یگان حفاظت محسوس بود، این تعامل چه تأثیری در عملکرد حفاظت محیط زیست دارد؟
یکی از نقاط قوت یگان حفاظت محیط‌زیست همین تعامل سازنده با فراجاست. از آنجا که فرمانده یگان از بدنه نیروی انتظامی انتخاب می‌شود، هماهنگی میان دو نهاد بسیار نزدیک است. هر زمان محیط‌بانان در مأموریت با خطر مواجه شوند، پشتیبانی انتظامی به سرعت انجام می‌شود. نمونه بارز آن در پرونده‌های اخیر شهادت محیط‌بانان بود که ضاربان در کمتر از ۲۴ ساعت شناسایی و دستگیر شدند. علاوه بر آن، در حوزه پیشگیری نیز همکاری با پلیس راهور شکل گرفته است. به عنوان مثال در محور عباس‌آباد–میامی استان سمنان که محل تردد یوزپلنگ ایرانی است، با همکاری پلیس، محدودیت سرعت اعمال شده تا از تلفات این گونه ارزشمند جلوگیری شود. این همکاری‌ها ادامه دارد و در آینده گسترش بیشتری خواهد یافت.
با وجود همه این جانفشانی‌ها، محیط‌بان‌های کشور با چه مشکلات و کمبودهایی روبه‌رو هستند؟
مشکلات محیط‌بانان چندبعدی است اما باید بگویم در زمینه معیشت، وضعیت آن‌ها همانند دیگر کارکنان دولت است و حقوقشان براساس مدرک و جایگاه سازمانی پرداخت می‌شود. چالش اصلی ما در حوزه تجهیزات و نیروی انسانی است. با توجه به گستردگی مناطق حفاظت‌شده، نیاز به ابزارهای نوین برای گشت و پایش داریم؛ با دستور ویژه رئیس‌جمهور و حمایت سازمان برنامه و بودجه، منابعی برای خرید تجهیزات نوین اختصاص یافته است. در همکاری با وزارت دفاع، خرید دوربین‌های حرارتی و تصویری، جلیقه ضدگلوله، شوکر و سلاح‌های جدید در دستور کار قرار گرفته است. در حال حاضر در بخش تجهیزات انفرادی کمبودی نداریم و حتی تأکید کرده‌ایم محیط‌بانان بدون استفاده از جلیقه و تجهیزات حفاظتی به مأموریت اعزام نشوند. علاوه بر این، برای فرماندهان استانی اعتباری به‌منظور خرید خودرو و موتورسیکلت‌های عملیاتی اختصاص یافته تا پوشش گشت و پایش تقویت شود. یکی دیگر از طرح‌های مهم ما نصب دوربین روی لباس محیط‌بانان است. این کار علاوه بر مستندسازی دقیق عملیات، برای محاکم قضایی نیز سند معتبر محسوب می‌شود. تاکنون بخشی از این دوربین‌ها تهیه و توزیع شده و تا پایان سال همه محیط‌بانان به آن مجهز خواهند شد.
برای حل مشکلات یگان حفاظت چه برنامه‌هایی دارید؟
کمبود نیرو همواره یکی از چالش‌های جدی ما بوده و هست؛ براساس چارت سازمانی، در حال حاضر تنها حدود ۵۵درصد پست‌های محیط‌بانی پر است. با این حال، امسال با پیگیری رئیس سازمان و هماهنگی سازمان امور استخدامی، جذب نیرو با جدیت دنبال شد. از ابتدای سال تاکنون ۲۰۰ محیط‌بان جدید جذب کرده‌ایم که ۱۰۰ نفر از آن‌ها دوره آموزشی خود را پشت سر گذاشته‌اند و ۱۰۰ نفر دیگر نیز در حال آموزش هستند. علاوه بر این، روند جذب ۴۸۰ محیط‌بان دیگر تا پایان سال در دستور کار است. رویکرد ما این است نیروهای بومی هر منطقه در اولویت باشند تا با شناخت محلی بهتر، بتوانند در حفاظت از زیستگاه‌های خود مؤثرتر عمل کنند. همچنین با راه‌اندازی هنرستان‌های محیط‌بانی در چند استان، قصد داریم نیروهای متخصص و جوان تربیت کنیم که حتی دوران سربازی‌شان را در یگان حفاظت بگذرانند و پس از آن در اولویت استخدام قرار گیرند.
قرار بر این بود از فناوری‌های نوین در یگان حفاظت استفاده شود، این موضوع به کجا رسیده است؟
امروزه دیگر نمی‌توان با روش‌های سنتی از محیط‌زیست حفاظت کرد. وسعت مناطق حفاظت‌شده کشور بسیار زیاد است و استفاده از فناوری‌های نوین مانند پهپادها، دوربین‌های حرارتی و سامانه‌های پایش هوشمند یک ضرورت محسوب می‌شود. ما تعدادی پهپاد تهیه کرده‌ایم و در حال آموزش نیروهای متخصص برای استفاده از آن‌ها هستیم. افرادی که این دوره‌ها را بگذرانند، گواهی مهارت دریافت خواهند کرد. پهپادها می‌توانند در شناسایی شکارچیان غیرمجاز، ردیابی آتش‌سوزی‌ها و پایش زیستگاه‌های حساس نقش مهمی ایفا کنند. در عین حال، تمامی پروازها باید با هماهنگی مراجع ذی‌صلاح انجام شود تا مسائل امنیتی رعایت شود. برنامه ما این است تا سال آینده هر استان حداقل به یک تیم پهپادی مجهز شود تا پایش هوایی به‌صورت منظم انجام گیرد.
به اهمیت آموزش اشاره کردید؛ در زمینه آموزش محیط‌بانان و جوامع محلی چه اقداماتی در حال انجام است؟
ما به‌شدت بر نقش آموزش در حفاظت از محیط‌زیست تأکید داریم. حفاظت پایدار بدون مشارکت مردم و جوامع محلی ممکن نیست. بر همین اساس، در مناطق چهارگانه تحت حفاظت، برنامه‌هایی برای آموزش بومیان، دامداران و کشاورزان اجرا می‌شود تا آنان نیز به عنوان همیاران محیط‌زیست در کنار ما باشند.
از سوی دیگر، آموزش‌های تخصصی برای محیط‌بانان نیز با جدیت دنبال می‌شود. این آموزش‌ها شامل مباحث اکولوژی، زیست‌شناسی، قوانین محیط‌زیستی، مدیریت مناطق حفاظت‌شده، اصول پایش و گشت‌زنی، نجات حیوانات و اطفای حریق است. علاوه بر مهارت‌های فنی، دوره‌های مهارت رفتاری و روان‌شناسی نیز برگزار می‌شود تا محیط‌بانان بتوانند تعامل مؤثرتری با جوامع محلی داشته باشند و اختلافات احتمالی را مدیریت کنند. ما معتقدیم تعامل مثبت میان محیط‌بان و مردم کلید موفقیت در حفاظت از طبیعت است.