سرویس تاریخ خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - آریامن احمدی، نویسنده و روزنامه نگار؛ در یکی از کتیبه‌های باستانی، لحظه‌ای از سرنوشت‌سازترین رخدادهای تاریخ جهان چنین ثبت شده است: «در ماه اَرَخسمنو، روز سوم، کورش به بابِل اندر آمد. شاخه‌های سبز در برابر گسترده شد.» این جملات کوتاه اما پرمعنا از رویدادنامه نبونید، روایتگر ورود باشکوه کورش بزرگ به شهر بابل در سال ۵۳۹ پیش از میلاد است. مورخان روز سوم ارخسمنو را برابر با هفتم آبان دانسته‌اند؛ روزی که نه‌تنها در ایران، بلکه در گوشه‌وکنار جهان به‌عنوان روز بزرگداشت کورش شناخته می‌شود. اهمیت این پادشاه هخامنشی چنان ژرف و جهان‌شمول است که قرن‌ها پیش، هرودوت، پدر تاریخ، نوشت: «در میان پارسیان، هرگز کسی نخواهد توانست خود را با کورش بسنجد.» و حقیقت آن است که پس از گذشت بیش از دوهزار و پانصد سال، هنوز هیچ فردی در تاریخ ایران نتوانسته با عظمت، جایگاه و مقبولیت جهانی کورش بزرگ برابری کند. این میراث بی‌بدیل، ریشه در خرد ناب، تدبیر، فتوحات خیره‌کننده و به‌ویژه ایدئولوژی یگانه او در بنیادگذاری و اداره نخستین ابرقدرت تاریخ جهان دارد؛ امپراتوری‌ای که نه بر پایه زور و ستم، بلکه بر ستون‌های رواداری مذهبی، آزادی باورها و احترام به حقوق ملت‌ها استوار بود.
در آستانه این مناسبت تاریخی، نشر نو کتاب «شاه جهان: زندگانی کورش کبیر» اثر مت واترز، استاد تاریخ باستان در دانشگاه ویسکانسین را با ترجمه محمدرضا جعفری و ناهید اسلامی منتشر کرده است. این کتاب که در ژوئن ۲۰۲۲ در سطح جهانی منتشر شد، یکی از جامع‌ترین، معتبرترین، تازه‌ترین و مستندترین روایت‌ها از زندگی، دستاوردها و میراث کورش بزرگ را ارائه می‌دهد. کورش، فرمانروایی که با تسخیر امپراتوری ماد، پادشاهی لیدیه و امپراتوری بابل، بنیادگذار قلمرویی شد که از آسیای میانه تا شمال شرق آفریقا و از مدیترانه تا دره سند گسترش یافت و نیروی غالب ژئوپلیتیک جهان بود. این امپراتوری نیروی غالب از اواخر قرن ششم تا زمان فتح آن توسط اسکندر در دهه ۳۳۰ قبل از میلاد بود. بخش اعظم قلمرو آن توسط کورش بزرگ (حکمرانی از ۵۵۹ تا ۵۳۰ پیش از میلاد) فتح شد. زمانی که کورش در سال ۵۳۹ ق.م. عنوان سلطنتی «شاه جهان» را برگزید، این لقب نسبت به هر فرمانروای دیگری در تاریخ، به واقعیت نزدیک بود. کورش در دوران حیات خود به اسطوره تبدیل شد و کارنامه او توجه شدید همسایگان غربی، یعنی یونانیان باستان، را برانگیخت؛ به‌طوری‌که پرتره آرمانی او توسط گزنفون، تأثیری شگرف بر بحث‌های حوزه‌ی کشورداری و رهبری در طول دوران باستان، قرون وسطی و مدرن گذاشت.
کورش بزرگ یک شخصیت تحول‌آفرین بود: رهبر، ژنرال و متفکری استثنایی و همچنین بنیان‌گذار امپراتوری هخامنشی ایران که در قرون ششم تا چهارم پیش از میلاد بر صحنه جهانی از مدیترانه تا سند تسلط داشت. بنابراین، کورش حتی در دوران باستان نیز مورد شیفتگی بود و در تقریباً تمام روایت‌های زندگی‌اش مورد توجه مثبت بسیاری از مردمان قرار داشت. این پادشاه به دلیل تأثیری که بر تاریخ جهان گذاشت، در هر کجا که امپراتوری هخامنشی در دوران باستان گسترش یافته بود و همچنین میراث پس از آن، همچنان شایسته توجه است.
«شاه جهان» یک روایت معتبر و قابل دسترس از زندگی، حرفه و میراث کورش بزرگ ارائه می‌دهد. درحالی‌که منابع یونانی همچنان در هر روایتی درباره کورش محوری باقی می‌مانند، انبوهی از شواهد دست اول در خاور نزدیک باستان، از جمله مواد مستند، باستان‌شناسی، تاریخ هنر و متون مذهبی (کتاب مقدس) یافت می‌شود. مت واترز از تمام این منابع استفاده می‌کند و آنها را به‌طور مداوم در بستر تاریخی قرار می‌دهد تا درکی منسجم و دقیق از شخصیت کورش ارائه دهد. این کتاب داستان‌های تولد، فتوحات و سلطنت کورش را از طریق دیدگاه‌های چندگانه، مبتنی بر تحلیل منابع باستانی از پارسیان، ایلامی‌ها، بابلی‌ها، یهودیان و یونانیان، بررسی می‌کند و درعین‌حال به مسائل تفسیری پرداخته و مواد محدود موجود را باهم آشتی می‌دهد، درحالی‌که کارنامه جذاب کورش بزرگ را در کانون توجه نگه می‌دارد. میراث کورش بزرگ است و به‌طور کامل مورد درک و تقدیر قرار نگرفته؛ «شاه جهان» خوانندگان را به سفری می‌برد که تأثیر قدرتمند او را آشکار کرده و داستان او را برای نسل‌های آینده حفظ می‌کند.
کتاب مت واترز، یک مشارکت ارزشمند در حوزه تاریخ باستان است. او در مقدمه و فصل آغازین هدف خود را ارائه یک تاریخ عمومی جدید درباره کورش بزرگ، بنیادگذار امپراتوری ایران که امپراتوری ماد، پادشاهی لیدیه و امپراتوری بابل را فتح کرد، بیان می‌کند. امپراتوری ایران در اوج خود بیش از دو میلیون مایل مربع وسعت داشت که دستاوردی چشمگیر است. استدلال کلی واترز این است که کورش یکی از محوری‌ترین چهره‌های تاریخ باستان است، بااین‌حال اغلب نادیده گرفته شده و مورد کم‌لطفی قرار می‌گیرد. فصل اول کتاب اطلاعات پیش‌زمینه‌ای درباره وضعیت ایران پیش از کورش ارائه می‌دهد و به تعاملات قرون هشتم و هفتم پیش از میلاد بین پارسیان و همسایگان نزدیک، یعنی بابلی‌ها، آشوری‌ها و ایلامی‌ها، می‌پردازد. این بستر تاریخی بسیار مهم است، زیرا نشان می‌دهد که ایران پیش از به قدرت‌رسیدن کورش نیز به‌دنبال گسترش بوده و سهم بعدی کورش را برجسته می‌سازد. فصل دوم منابع مربوط به کورش و اطلاعاتی درباره زندگی او قبل از به سلطنت‌رسیدن را بررسی می‌کند. درباره تولد یا زندگی اولیه کورش در منابع خاور نزدیک اطلاعات زیادی وجود ندارد؛ بنابراین، بیشتر اطلاعات مربوط به زندگی اولیه او از نویسندگان متأخر یونانی مانند هرودوت، کتزیاس و گزنفون می‌آید. این منابع درمورد کورش روایت‌های مشترکی دارند، اما درعین‌حال با یکدیگر نیز تناقض دارند. به‌عنوان مثال، هرودوت می‌گوید کورش در گمنامی در میان مردم عادی بزرگ شد، و کتزیاس نیز داستان مشابهی درباره خاستگاه عوام او ارائه می‌دهد. روایت گزنفون بسیار متفاوت است و بیان می‌کند که او به‌عنوان یک شاهزاده سلطنتی تربیت شد. واترز به‌طور ماهرانه‌ای این منابع را باهم ادغام می‌کند تا نور تازه‌ای بر فن تاریخ‌نگاری بیاندازد، که این خود یک عنصر فوق‌العاده برای مخاطب عمومی است.
فصول سوم و چهارم لشکرکشی‌های نظامی کورش علیه مادها، لیدی‌ها و بابلی‌ها اختصاص دارد. واترز در هر دو فصل، به خوبی زمینه و پیشینه این امپراتوری‌ها را قبل از حمله کورش فراهم می‌کند. او رویکردی میان‌رشته‌ای را در پیش می‌گیرد و از منابع نوشتاری، مهرها و شواهد باستان‌شناسی برای ارائه تصویری کامل از این رویدادها استفاده می‌کند. این روایت‌ها با جزئیات عالی، مانند خورشیدگرفتگی که در یکی از نبردهای او با پادشاهی لیدیه رخ داد، و تاکتیک‌های او برای منحرف‌کردن رود فرات هنگام تصرف بابل، آمیخته شده‌اند. چنین توجهی به جزئیات در عین حفظ یک روایت قوی، نقطه قوت این کتاب است و بینش‌های جدیدی را حتی برای کسانی که با این پادشاه بزرگ ایرانی آشنا هستند، فراهم می‌کند.
دو فصل پایانی، یعنی پنجم و ششم، به میراث و اهمیت کورش در تاریخ می‌پردازند که یکی از نکات اصلی مورد تأکید در این کتاب است. فصل پنجم به پروژه‌های امپراتوری که او انجام داد، نگاه می‌کند. او فراتر از «چاپارخانه پارسی» مشهور، ارتش بزرگی را کنترل می‌کرد و یک ایدئولوژی وحدت‌بخش را برای امپراتوری ایران ترویج داد. فصل پنجم همچنین توصیف مفصلی از بقایای باستان‌شناسی پاسارگاد، پایتخت جدید هخامنشی که کورش بنیان گذاشت و شامل آرامگاه، دروازه، دو کاخ، یک باغ سلطنتی و دو برج است، ارائه می‌دهد. فصل ششم بر این مضمون میراث کورش و اهمیت او تمرکز دارد و به بررسی نحوه برخورد با او پس از مرگش می‌پردازد. در اینجا، به مثال‌هایی از دولت مدرن ایران، ارجاعات مثبت به او در کتاب مقدس، و شیفتگی اسکندر مقدونی به او اشاره شده است. همچنین کتاب شامل سه پیوست است از جمله ترجمه تازه‌ای از استوانه کورش: «منم کورش، شاه جهان، شاه بزرگ، شاه نیرومند. شاه بابل، شاه سومر و اکد، شاه چهار گوشه جهان».
«شاه جهان» به دلیل جامعیت، دقت علمی و رویکرد چندوجهی‌اش، با استقبال خوبی در نشریات و محافل دانشگاهی دنیا روبه‌رو شده است. برین ماور کلاسیکال ریویو آن را «کتابی عالی برای هر کسی که به دنبال یادگیری درباره کورش و امپراتوری ایران است» می‌داند و نیویورک‌ریویو آو بوکس نوشته است: «مت واترز یکی از آن محققان نادری است که هم قادر به خواندن منشور کورش به زبان اصلی بابلی استاندارد است - او ترجمه جدیدی را به عنوان پیوست کتابش گنجانده - و هم می‌تواند در مورد آن و نویسنده فرضی‌اش، به شیوه‌ای جذاب و در دسترس بنویسد. مطالعه او ما را به عمق کارنامه و دستاوردهای کورش می‌برد، درعین‌حال که هوشمندانه از بازسازی زندگی درونی پادشاه خودداری می‌کند… تصویر او از کورش جذاب و تحقیقاتش معتبر است.» تورج دریایی، رییس کرسی فارسی و مدیر مرکز ساموئل م. جردن برای مطالعات و فرهنگ فارسی، دانشگاه کالیفرنیا، ارواین که نامی آشنا برای خواننده فارسی‌زبان است، نیز می‌گوید: «شاه جهان، تحقیق زندگی‌نامه گیرایی است درباره سوانح احوال یکی از مهم‌ترین چهره‌های تاریخ باستان. واترز ضمنِ نمایاندن جایگاه کورش در زمینه خاور نزدیک و تاریخ جهان، مقبولیت دیرنده او را نیز نمایان می‌کند.» السپت دازینبری، استاد برجسته دانشگاه کلرادو بولدر، این مطالعه را «یک شاهکار» می‌خواند که «مورد استقبال و استفاده معلمان، محققان، دانشجویان و عموم مردم علاقه‌مند قرار خواهد گرفت» و تسلط واترز بر منابع باستانی و دانش گسترده او از تحقیقات اخیر را عامل ارائه «یک مرور جامع از کورش… شکوهمند!» می‌داند.
∎