آفرینش بهشت و دوزخ، بدین معنا که اکنون موجودند یا این‌که بعداً آفریده خواهند شد، یکی از مباحث عقیدتی است که از دیرباز در میان مسلمانان مطرح بوده و دو دیدگاه درباره آن میان علمای اسلام وجود دارد.

۱. گروهی می‌گویند: بهشت و دوزخ هم‌اکنون موجودند و آیات و روایاتی بر این مسئله دلالت می‌کند. این دیدگاه از آنِ مشهور علمای امامیه و اشعریه است.

۲. به باور گروه دیگر، بهشت و دوزخ هنوز آفریده نشده‌اند و بعداً به‌وجود خواهند آمد. این دیدگاه نیز از آنِ برخی علمای معتزله و سید مرتضی از علمای امامیه است.

دلیل گروه نخست: این است که قرآن کریم می‌فرماید: «بهشت برای پرهیزکاران آماده شده است»[۱]، «دوزخ برای کافران فراهم شده است»[۲]، «و در نزد خدا بهشتی است که در آن آرام می‌گیرند»[۳] و آیات دیگری که بر آفریده‌شدن بهشت و دوزخ دلالت دارند. این موضوع در روایات نیز بیان شده است؛ چنان‌که شیخ صدوق در کتاب توحید از اباصلت هِرَوی از امام رضا علیه‌السلام نقل می‌کند: به امام رضا علیه‌السلام گفتم: ای پسر رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وآله! به من خبر ده، آیا بهشت و دوزخ هم‌اکنون وجود دارند یا خیر؟ امام علیه‌السلام فرمود: آری، رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله داخل بهشت شد (در شب معراج) و آتش (دوزخ) را نیز دید، آن هنگام که به آسمان‌ها عروج کرد. اباصلت می‌گوید: به امام گفتم گروهی می‌گویند بهشت و دوزخ مقدّرند و هنوز خلق نشده‌اند. امام فرمود: آنان از ما نیستند و ما از آنان نیستیم؛ کسی که خلقت بهشت و دوزخ را انکار کند، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله ما را تکذیب کرده و بهره‌ای از ولایت ما ندارد و در آتش همیشگی جهنم خواهد بود.[۴]

سپس امام علیه‌السلام در این حدیث، خوردن خرمای بهشتی توسط پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و تشکیل نطفه حضرت فاطمه علیهاالسلام را بیان فرمودند. همچنین امام صادق علیه‌السلام از پدرانش نقل می‌کند که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به علی علیه‌السلام فرمود: «ای علی! خداوند بهشت را از دو نوع خشت آفرید: خشتی از طلا و خشتی از نقره؛ و فرمود: به عزت و جلالم قسم، هیچ شراب‌خوار، پرخواب و دیوثی داخل آن نخواهد شد.»[۵]

در برخی روایات بیان شده است که بهشت و دوزخ وجود دارند، اما به‌سبب اعمال انسان‌ها توسعه می‌یابند.[۶] پس اگر کسی بصیرت کافی داشته باشد، آن دو را خواهد دید؛ چنان‌که در قرآن نیز از آن‌ها به «علم‌الیقین»[۷] یاد شده است. بنابراین، آیات الهی، روایات و نیز اجماع اهل شرع ـ به فرموده شیخ مفید در اوائل المقالات[۸] ـ بر این دلالت دارند که بهشت و دوزخ هم‌اکنون وجود دارند.

اما درباره این‌که بهشت و دوزخ کجا قرار دارند، دو نظریه بیان شده است:
* برخی می‌گویند آن‌ها در درون همین جهان قرار دارند، ولی با چشم ظاهر نمی‌توان آن‌ها را دید، بلکه با «بصیرت دل» و علم‌الیقین می‌توان به آن‌ها پی برد.[۹]

* نظریه دیگر این است که بهشت و دوزخ بر این عالم احاطه دارند و این جهان در درون آن‌هاست، همانند جنین در شکم مادر. اما این‌که در قرآن می‌فرماید: «وسعت بهشت به وسعت آسمان‌ها و زمین است»[۱۰]، برای آن است که انسان چیزی وسیع‌تر از آسمان و زمین نمی‌شناسد تا وسعت بهشت را با آن بسنجد؛ از این‌رو به وسعت آسمان‌ها و زمین مثال زده است.[۱۱]

دلیل گروه دوم: در مقابلِ این نظریه، برخی گفته‌اند: اگر بهشت و دوزخ آفریده شده باشند، باید در پایان جهان و با دمیدن صور اسرافیل علیه‌السلام از بین بروند.[۱۲] این سخن مخالف با آیاتی است که می‌فرمایند: خوردنی‌های بهشت دائمی است.[۱۳] علاوه بر این، آفرینش بهشت و دوزخ پیش از آن‌که به حساب مردم رسیدگی شود، چه تأثیری در حال مردم دارد؟

بنابراین، به دو دلیل یعنی آیات قرآن و نیز بی‌فایده بودن وجود فعلی بهشت و دوزخ، خلق‌نشدن آن‌ها ثابت است.

رد نظریه گروه دوم: نظریه گروه دوم درست نیست؛ زیرا قرآن می‌فرماید: «کُلُّ شَیْ‌ءٍ هَالِکٌ إِلّا وَجْهَهُ»[۱۴]؛ یعنی «جز ذات خداوند، همه چیز به هلاکت می‌رسد». هلاک و هالک به معنای خروج از دایره استفاده و انتفاع است؛ زیرا وقتی موجوداتی که می‌خواهند از چیزی بهره‌مند شوند نابود گردند، دیگر کسی نیست تا از آن چیز استفاده کند، ازاین‌رو بی‌استفاده می‌ماند و مقصود از هلاک در آیه مذکور نیز همین معناست.[۱۵]

علاوه بر این، به اجماع علمای اسلام، خداوند وقتی بهشت و دوزخ را آفرید، آن‌ها را فانی نمی‌کند.[۱۶] ازاین‌رو هلاک بهشت و دوزخ به معنای نابودی نیست. این لفظ همچنین بر انتقال انسان از این دنیا به دنیایی دیگر صدق می‌کند، ولی به معنی نیستی مطلق نیست؛ بلکه انسان موجود است، اما دنیای او تغییر کرده است.[۱۷]

فناپذیری از ویژگی‌های این عالم است، نه بهشت و دوزخ که از جنس این عالم نیستند. در آیات قرآن نیز سخن از موجودات آسمان و زمین و تبدیل زمین به زمینی دیگر است. به‌ویژه اگر بگوییم این عالم در درون بهشت و دوزخ است، دیگر هلاک را نمی‌توان بر بهشت و دوزخ اطلاق کرد.

پی‌نوشت:

[۱] أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقینَ، سوره آل عمران، (۳) آیه ۱۳۳.
[۲] وَ اتَّقُوا النَّارَ الَّتی أُعِدَّتْ لِلْکَافِرینَ، همان، آیه ۱۳۱.
[۳] وَ عِنْدَهَا جَنَّةُ المَأْوی، سوره نجم، (۵۳) آیه ۱۵ و در سوره حدید، (۵۷) آیه ۲۱، سوره توبه، (۹) آیه ۸۹ و ۱۰۰، سوره بقره، (۲) آیه ۲۴، نیز اشاره شده است.
[۴] شیخ صدوق، توحید، ص ۱۱۸، نشر جامعه مدرسین، قم، ۱۳۸۷ (ه ق).
[۵] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج ۲، ص ۳۲۸، نشر آل البیت ‏علیهم السلام، قم، و ج ۱۴، ص ۲۴۸، نشر داراحیاء التراث العربی، بیروت.
[۶] آیت اللَّه مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۹۸، نشر دارالکتب الاسلامیة.
[۷] کَلاّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقینِ لَتَرَوُنَّ الْجَحیمَ، سوره تکاثر، (۱۰۲) آیات ۵-۶.
[۸] شیخ مفید، أوائل المقالات، ص ۲۲۰.
[۹] کَلاّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقینِ لَتَرَوُنَّ الْجَحیمَ، سوره تکاثر، (۱۰۲) آیات ۵-۶.
[۱۰] عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاءِ وَ الارْضِ، سوره حدید، (۵۷) آیه ۲۱.
[۱۱] آیت اللَّه مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۹۵.
[۱۲] کُلُّ شَیْ‏ءٍ هَالِکٌ الاّ وَجْهَهُ، همه چیز جز ذات متعال او از بین می‏رود. سوره قصص، (۲۸) آیه ۸۸.
[۱۳] أُکُلُهَا دَائِمٌ وَ ظِلُّهَا، سوره رعد، (۱۳) آیه ۳۵.
[۱۴] سوره قصص، (۲۸) آیه ۸۸.
[۱۵] شرح تجرید (تحقیق زنجانی)، ص ۴۵۳، انتشارات شکوری.
[۱۶] شیخ مفید، أوائل المقالات، ص ۲۲۰-۲۲۱.
[۱۷] سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ص ۴۷۲، نشر مؤسسه امام صادق‏ علیه السلام.

منبع: موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی