به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، زهره باقریان در نشست «تحلیل خطابه‌های حضرت زینب (س) از منظر جنسیت» که به همت پژوهشکده زن و خانواده با مشارکت انجمن تاریخ پژوهان برگزار شد، عنوان کرد: واقعه عاشورا به عنوان یک نقطه عطف در تاریخ شیعه است.
وی ادامه داد: عاشورا عرصه تقابل نظامی و گفتمانی میان علوی و اموی است. اگرچه در عرصه نظامی جبهه اموی غلبه می‌کند؛ اما در عرصه گفتمانی جبهه علوی غلبه دارد و این امر نتیجه خطبه‌های امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) است.
عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده با بیان اینکه خطبه‌های حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) نقش محوری در بازتعریف مشروعیت سیاسی و انتقال پیام مقاومت دارد، افزود: در یک میدان کنش و ایدئولوژی واحد تنها شاخص متفاوت بین خطبه‌های امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) جنسیت است.
وی با اشاره به اینکه تعاملی پویا بین زبان و قدرت وجود دارد، بیان کرد: جنسیت در یک گفتار و خطابه اثرگذار است و زبان شناسی جنسیت به بررسی متغیر جنسیت در ایجاد گوناگونی‌های زبان می‌پردازد. فمینیست از جمله گروه‌هایی است که بر این تفاوت اذعان دارد و معتقد است که زبان زنان فرودستانه است.
وی با اشاره به اینکه این گروه به سه نظریه سلطه، نقصان و تفاوت در زبان معتقد هستند، ادامه داد: رابین لیکاف نظریه پرداز حوزه زبان شناسی جنسیت دیدگاه‌های خود را درباره الگوی گفتار زنانه درباره نقصان زبان زنان بیان می‌کند که زبان زنان محتاطانه، غیرقطعی و عاطفی است و بازتابی از جایگاه زنان در جامعه است و ضعیف‌تر و کم اعتبارتر است.
خطبه کوفه
وی در بررسی خطابه‌های حضرت زینب (س) با نظریه‌های الگوی گفتمان زنانه گفت: در خطبه کوفه دو زنجیره واژگانی وجود دارد. گروه اول واژگان اشک، ناله، گریه و زاری با دال مرکزی ندامت است. این واژگان با صفات زنانه پیوند خوردند گروه دوم واژگان رسول خدا (ص)، پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) با دال رسول خدا (ص) هستند.
عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده ادامه داد: ضمیر «ما» برای دال مرکزی رسول خدا (ص) استفاده شده است؛ یعنی حضرت زینب (س) دائم اتصال خودشان را به رسول خدا (ص) یادآور می‌شود و با کنشی زنانه از گروه غیرخودی فاصله می‌گیرد و آنان را که با دال مرکزی ندامت هستند مورد طرد قرار می‌دهد.
وی با اشاره به اینکه در این خطبه دو دال مرکزی هویت انسانی و کنش انسانی وجود دارد، اظهار کرد: بیشترین تکرار ضمیر برای گروه غیرخودی است حضرت زینب (س) برای گروه خودی از گزاره‌های ارزشی پناه، مشعل، یاور و فریادرس و برای قطب غیرخودی از گزاره ارزشی خیانتکار، وقیح، دورویی، کینه، ذلالت و حقارت استفاده می‌کند که در فرهنگ جاهلیت این گزاره‌ها زنانه و منفی هستند.
باقریان گفت: در خطبه کوفه حضرت زینب (س) کوفیان را با همانند زنان و کنیزان خطاب می‌کند و مورد طرد قرار می‌دهد و برای آن‌ها از استعاره‌های جنسیتی استفاده می‌کنند مانند زنی که رشته خود را پس از محکم بافتن یکی یکی باز می‌کند.
وی افزود: حضرت زینب (س) با نسبت دادن صفات جنسیتی به مردان کوفه به نقد ساختار جنسیتی حاکم می‌پردازد ساختار وقت را برهم می‌زند. حضرت زینب (س) این صفات را فقط برای زنانه نمی‌داند و با این شیوه کلیشه‌های جنسیتی منفی که به زنان اختصاص دارند را به دنیای مردانه نیز حاکم می کند. دامن شما با اشک پاک نمی‌شود و به جای جهاد به گریه روی آوردید از جمله این صفات جنسیتی است.
عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده اضافه کرد: همچنین حضرت زینب (س) بیان می‌کند که وای بر شما چه جگری از رسول خدا (ص) در آوردید که این امر اشاره به ماجرای هند جگرخوار دارد که در جنگ احد جگر حمزه را در آورد که در اینجا نیز کوفیان را به یک زن تشبیه می‌کند.
وی ادامه داد: ساختار واژگانی خطبه حضرت زینب (س) در کوفه بر اساس خانواده اسلامی ترسیم شده است. خانواده در این جا نه به عنوان نهاد اجتماعی بلکه به عنوان ساختار سیاسی مورد بحث قرار می‌گیرد. در ساختار اسلامی خانواده واجد یک زن و یک مرد است و ریاست و قوام خانواده بر عهده مرد است.
باقریان گفت: حضرت زینب (س) در این خطبه از استعاره دریدن جگر رسول خدا (ص) سخن می‌گوید یعنی شما کوفیان با سکوت خود و دشمنان امام حسین (ع) با ظلم خود، ساختار خانواده اسلامی و قوامیت خاندان اهل بیت پیامبر (ص) را مورد خیانت قرار دادید.
وی تاکید کرد: ایشان قوامیت و حاکمیت مشروع را به امام حسین (ع) نسبت می‌دهد و بیان می‌کند که کنیزان خیانت کردند و یک بیگانه را به عنوان رئیس نامشروع وارد این خانواده کردند و کوفیان را به دلیل پذیرش حکومت نامشروع یزید سرزنش می‌کند.
عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده بیان کرد: خیانت می‌تواند از جنس زنانه یا مردان باشد و این خیانت از جنس زنانه است؛ زیرا حاکم مشروع را کنار زدند و حاکم نامشروع را وارد خانواده اسلامی کردند.
خطبه شام
وی اظهار کرد: در خطبه شام شاهد زنجیره واژگان به هم پیوسته‌ای مانند راه بستن، عدالت اسیر، پشت پرده، حرمت، پرده، آشکار شدن چهره، پوشاندن، شهر به شهر، زنان و دختران و چهره‌ها هستیم که زیر دال مرکزی به نام اسارت هستند. واژگان خودی در این خطبه با محوریت شهادت و واژگان غیرخودی با محوریت سرکوب و پیمان شکنی است.
عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده با اشاره به اینکه اسارت محور اصلی خطبه حضرت زینب (س) در شام است، تصریح کرد: خطبه امام حسین (ع) در روز عاشورا و خطبه امام سجاد (س) به چرایی جنگ می‌پردازد و نگاهی مردانه به جنگ دارد اما در خطبه‌های حضرت زینب (س) از کشته شدن امام حسین (س) و اسارت بحث می‌شود یعنی حالت مرثیه سرایی دارد و به پیامدهای عاطفی جنگ و گفتمان مقاومت می‌پردازد.
وی با بیان اینکه در خطبه شام گفتمان خودی اسلام و گفتمان غیرخودی بیگانه با اسلام است، ادامه داد: حضرت زینب (س) با خطاب مستقیم به یزید هژمونی دشمن را در مقر قدرتش به چالش می‌کشد و علاوه بر اینکه جایگاه اهل بیت (ع) را به عنوان گفتمان خودی برجسته می‌کند.
باقریان در رابطه با جنسیت، زبان و روایت گفت: فمنیست و نظریه پردازان حوزه زبان شناسی جنسیت از موضع ضعف و احساسات روایت زنانه را تفسیر می‌کنند به ویژه اگر این روایت در بافت جنگ باشد اما با بررسی خطبه‌های حضرت زینب (س) متوجه می‌شویم که این خطبه‌ها متفاوت با آن چیزی است که آن‌ها از زبان روایت زنانه دارد و این خطبه‌ها نه از موضع ضعف بلکه از موضع قدرت است و نشان از قدرت گفتمانی زنانه دارد؛ یعنی گر چه زبان جنسیتی در خطبه وجود دارد اما از جنس ضعف نیست و اهداف معنوی در برابر گفتمان مقابل دارد.
بررسی واژگانی جنسیتی زبان
وی در رابطه با ویژگی‌های جنسیتی زبان گفت: واژگان جنسیت شاخص روایت زنانه را از مردانه مشخص می‌کنند. بارداری، سقط، زیبایی، حجاب و... از واژگان جنسیتی و برآمده از زیست زنانه هستند. وقتی متنی دارای این واژگان جنسیتی باشد مشخص می‌شود که جنسیت متن زنانه است؛ زیرا تجربه‌های زیست زنانه را نشان می‌دهد.
واژه‌های زنانه
پژهشگر حوزوی بیان کرد: لیکاف می‌گوید استفاده از این واژگان برای باز پس گیری هویت و صدای زنانه در مقابل هویت مردانه است اگر زنی از این واژگان استفاده کرد، قصد دارد هویت زنانه را در برابر گفتمان مردسالار پس بگیرد در حالی که خطبه‌های حضرت زینب (س) برای با بازشناخت هویت دینی و طرد قدرت نامشروع است. برای مثال ایشان از واژه گشودن چهره به معنای هتک حرمت اهل بیت (ع) استفاده کردند نه هتک حرمت فردی. یا استفاده از واژه دامن برای اشاره به امر خلافت است.
سوگند
وی بیان کرد: لیکاف می‌گوید سوگند خوردند برای جبران حس فرودستی اجتماعی شان است و آن را نشانه ضعف زنانه می‌داند در حالی که در خطبه حضرت زینب (س) فراتر از حس فرودستی است. مهم‌ترین ویژگی این سوگندها، این است که سوگند به ارزش‌های عرفی نیست بلکه سوگند به مقدسات الهی است. این سوگندها کارکرد سرزنشی نسبت به گفتمان غیرخودی و باطل حاکم است و اهداف گفتمانی دارد.
باقریان ادامه داد: گاهی سوگندهای حضرت زینب (س) سلاح گفتمانی است و هدف آن اشاره به نامشروع بودن گفتمان حاکم است مانند سوگندهایی که در مقابل یزید یا برای کوفیان مطرح می کند. برخی این سوگندها برای اعتبار دادن به گفتمان مقاومت است و اهداف متعالی و گفتمانی دارد.
استفاده از قیدها
عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده گفت: بر اساس نظریه لیکاف استفاده از قیدها نشان دهنده ضعف دنیا زنانه است در حالی در خطبه‌های حضرت زینب (س) تأکید بر حقانیت گفتمان خودی، تقابل با نظام حاکم باطل و یا برانگیختن عواطف مخاطب است.
وی اضافه کرد: قیدهای بی شک دوزخ در کمین ستمگران است بر حتمی بودن مجازات الهی تاکید دارد نشانه ضعف نیست یا استفاده از قید زمانی به زودی خداوند در روز رستاخیز با هم روبه رو می‌کند کارکرد برای اشاره به قطعیت روز جزا است بنابراین قیود هم ابزاری برای گفتمان مقاومت و هویت دینی است.
افعال
باقریان گفت: لیکاف بیان کند افعال زنانه غیر قطعی و عاطفی است این ویژگی‌ها به خاطر احساسات، عواطف و جامعه‌پذیری جنسیتی زنان است و زنان سعی می‌کنند با افعال به سمت روایتی بروند مودبانه و عاطفی‌تر باشد و زنان با گزینش افعال می‌خواهند جایگاه فرودستی خود را در جامعه باز تاب کنند در حالی که در خطبه‌های حضرت زینب (س) این گونه نیست و افعال دارای سه هدف برانگیختن هیجانات جمعی، بازتعریف مسئولیت‌های اخلافی و سطح سیاسی دارد و در سوگ را به کنش مقاومت تبدیل می‌کند.
جملات دعایی و نفرین
وی افزود: لیکاف فحش دادن و نفرین کردن را در قلمر انحصاری مردانه قرار می‌دهد و استفاده زنان از آن را نشانه محرومیت آنان از یک قدرت اجتماعی می‌داند که با تقلید از مردان می‌خواهند آن را بشکنند در حالی که در خطبه‌های حضرت زینب (س) کارکرد دیگری دارد. باید برای بررسی و تحلیل موقعیت گفتمانی گوینده در نظر گرفته شود.
عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده اضافه کرد: گاهی در تقابل گفتمان حق با گفتمان باطل استفاده شده است. در این صورت هدف حضرت زینب (س) سلب مشروعیت از گفتمان غیرخودی و تاکید بر گفتمان خودی است. گاهی این نفرین‌ها کارکردهای عاطفی دارد برای بیداری وجدان‌ها استفاده می‌شود و آرامش مخالفان را بر هم می‌زند. گاهی برای ترسیم مرزهای هویت خودی است.
جملات توصیفی
وی عنوان کرد: زبان شناسی جنسیت بیان کند زبان زنانه را عاطفه محور است. در خطبه‌های کوفه و شام از این مولفه ها زیاد استفاده شده است به جزئیات عینی و حسی توجه شده است. لیکاف می‌گوید زبان زنانه به توصیف روی می‌آورد زیرا گفتمان زنانه ضعیف است و این توصیف ناشی از ضعف و فرو دستی اجتماعی آنان است. اما با تحلیل خطبه‌های حضرت زینب (س) متوجه می‌شویم یک ابزار استراتژیک است و حضرت زینب (س) با توصیف جزئی سعی می‌کند تا استراتژی و مشروعیت بنی امیه را طرد کند و گفتمان اهل بیت (ع) را پررنگ کند.
باقریان ادامه داد: تکرار واژه اسارت، اسیران، گریه و زاری د ر کوفه زنان فراتر از استراتژی ادبی است بلکه برای برجسته سازی مفاهیم مورد نظر گوینده است. استراتژی توصیف زنانه در پرداختن به جزئیات و بیان جملات توصیفی در راستا زنده نگاه داشتن واقعه کربلا و طرد گفتمان مخالف است
جملات پرسشی
وی با بیان اینکه لیکاف استفاده از جملات پرسشی را نشانه ضعف زبان زنانه می‌داند، گفت: حضرت زینب (س) از دو نوع جملات پرسشی انکاری و تقریری استفاده می‌کند. پرسشی انکاری مانند نمی‌دانید چه جگری از رسول خدا (ص) پاره کردید است که صورتی از استدلال و انکار را نشان می‌دهد که برای بعه چالش کشیدن امویان و بیدار کردن وجدان مخاطب استفاده شده است. پرسشی تقریری برای تقویت هدایت، فعال‌سازی عواطف مخاطبان است تا گفتمان غیر را تضعیف و گفتمان اهل بیت (ع) را تقویت کند.
استفاده از استعاره
عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده اضافه کرد: حضرت زینب (س) با استفاده از استعاره به گفتمان خودی اعتبار می‌دهند و با استعاره‌های گرگ‌های خون‌آشام و کفتارهای درنده هویت گفتمان غیرخودی را آشکار می‌کند
کنایه
وی بیان کرد: لیکاف بیان می‌کند زنان از کنایه‌های تهاجمی در عرصه عمومی استفاده نمی‌کنند و در عرصه‌های خصوصی استفاده کنند اما در خطبه‌های حضرت زینب کنایه‌های تهاجمی در عرصه عمومی استفاده شده است. برای مثال با بیان ابن طلقا پرونده سیاسی ابوسفیان را زیر سوال می‌برد و در جایگاه غاصب قرار می‌دهد.
باقریان یادآور شد: حضرت زینب (س) از موقعیت اسارت که در حاشیه، محدودیت، انفعال و حذف شدگی است به موقعیت قدرت تبدیل می‌کند و آن را تبدیل به کانونی برای بازگویی حقیقت و اعتراض بدل می‌کند.
وی با اشاره به تلفیق احساس و عقلانیت در خطبه‌های حضرت زینب (س) گفت: حضرت زینب (س) رابطه دیالکتیکی قوی بین عاطفه و منطق برقرار می‌کند و دوگانه کلیشه عاطفه برای زنان و عقلانیت برای مردان را از بین می‌برد الگوی مبتنی بر عاطفه و منطق را نمایش می‌دهد و تصویر حسی تأثیرگذار ایجاد می‌کند و با استدلال به آیات مخاطب را به چالش می‌کشد و راه گریزی برای گفتمان غیرخودی باقی نمی‌گذارد.
عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده بیان کرد: حضرت زینب (س) در روایت از دو بدنمندی استفاده می‌کند یکی بدن رنج دیده، تشنگی و زاری است و دیگری بدنمندی که مقاوم است و ایستادگی می‌کند.
وی یادآور شد: بازکاوی خطبه‌های خضرت زینب (س) و بررسی گزینش واژگان و... نشان می‌دهد که خلاف زبان شناسی فمنیست، زبان زنانه گفتمانی مقاوم و عاطفه مند است.
انتهای پیام