سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، در سالهای پایانی سدهٔ ۱۸ م آلویس زنفلدر آلمانی (۱۷۷۱-۱۸۳۴ م) شیوهٔ چاپ سنگی را ابداع کرد. در یکی از روزهای ۱۷۹۶ م که مادر او می‌خواست لکه چربی را از روی سنگی پاک کند، زنفلدر متوجه تنافر میان آب و چربی شد. همین توجه دقیق او به نکته‌ای که کسی به صرافت استفاده از کاربرد آن نیفتاده بود به ابداع شیوۀ چاپ سنگی انجامید، ابداعی که از ۱۷۹۸ م در چاپ به کار رفت و بر روند چاپ و انتشار در جهان تأثیر گذاشت.
این شیوه چاپ چون هم ساده و هم ا اقتصادی بود و در عین حال به جنبه‌های هنری و ذوقی هم امکان می‌داد به سرعت با استقبال روبه رو شد و کاربرد گسترده‌ای یافت. در چاپ سنگی نوشته و نقش از کاغذ به سنگ صاف صیقلی شده انتقال می‌یابد و سپس با استفاده از نیروی فشار به نسخه‌های کاغذی منتقل می‌شود.
در انگلستان چاپگران هنرمند به امکانات هنری این شیوه چاپ توجه کردند و انگلستان نخستین کشوری بود که چاپ‌های سنگی هنرمندانه‌ای ارائه داد. بعضی از کتاب‌های انجمن سلطنتی آن کشور هم به شیوه چاپ سنگی منتشر شد. دیگر کشورهای غربی بعد از انگلستان از این شیوه جدید و ابتکاری چاپ استفاده کردند.
چاپ سنگی این امکان را هم فراهم ساخت که نقشه، اطلس، نُتهای موسیقی نقش و نگارها و خلاصه مطالبی که با دست راحت‌تر می‌توان نوشت یا کشید و نوشته‌هایی که حروف چاپی مناسب آن‌ها موجود نبود با سهولت بسیار بیشتری منتشر شود و اینها با هم بر پدیده خواندن و استقبال خوانندگان تأثیر می‌گذاشت.
شیوه چاپ سنگی گذشته از تأثیر بر روند عمومی چاپ تا پیش از کاربرد شیوههای جدید و تولید دستگاه‌های مکانیکی تکثیر در سده ۱۹ م، در زمینه چاپ تصویر و چاپ‌های هنری هم تحول تازه‌ای به بار آورد.
در شماری از کشورها تولید حروف چاپی به لحاظ شکل و قواعد خطوط با دشواری‌هایی روبه رو بود یا آنکه با حروف چاپی نمی‌توانستند جنبه‌های زیبایی شناخت بعضی از خط‌ها را نشان دهند. خط نستعلیق و شکسته فارسی در ایران سابقه‌ای دیرینه سال داشت و برای خوانندگان هم چشم‌نواز بود با نسل نخستین حروف فلزی چاپ به خط نسخ بدقواره و زمخت نمی‌شد ذوق هنری ایرانی را تلطیف کرد؛ از این رو بود که مدتی پس از رواج فناوری چاپ حروفی در ایران، کتابفروشان ناشر در عصر قاجار به شیوۀ چاپ سنگی روی آوردند و به مدت چند دهه چاپ حروفی و فلزی را از صحنه بیرون راندند.
به رغم بسیاری از کشورها چاپ سنگی چند سال پس از چاپ سربی (حروفی) در ایران رواج یافت نخستین کارگاه چاپ سنگی به دستور عباس میرزا قاجار نایب السلطنه حدوداً نزدیک به ۳۰ سال پس از رواج چاپ سنگی در اروپا در تبریز تأسیس شد. در باب اینکه چه کسی یا چه کسانی فناوری چاپ سنگی را از گرجستان قفقاز یا روسیه به ایران آوردند، میان تاریخ نگاران چاپ اختلاف نظر هست. بر پایۀ تاریخ نخستین کتاب‌های چاپی منتشر شده در ایران به دستور عباس میرزا حدود ۵ سال پس از انتشار نخستین کتاب فارسی به شیوه چاپ سربی (حروفی) قرآنی به خط میرزا حسین خوشنویس به شیوۀ چاپ سنگی در ۱۲۴۸ ق / ۱۸۳۲ م در تبریز چاپ شد. پس از آن چندین کتاب دیگر به شیوه چاپ سنگی انتشار یافت و این شیوه به مدتی بیش از نیم قرن بر شیوه چاپ حروفی برتری داشت و با استقبال خریداران و خوانندگان کتاب روبه رو بود علتهای استقبال از چاپ سنگی اینها بود.
در چاپ حروفی آن زمان نمی‌توانستند حروف معرب و مشکول را نشان دهند، در حالی‌که در نسخه‌های خطاطان به سادگی می‌شد حروف را معرب و مشکول کرد؛ در چاپ سنگی امکان چاپ تصویر بود و خوانندگان به مجلس‌های (صفحه‌های (مصور) چاپ شده علاقه نشان می‌دادند و همین طور به خط نستعلیق خوش که چاپ حروفی آن زمان امکان استفاده از آن را نداشت؛ کم غلط بودن کتاب‌های چاپ سنگی در مقایسه با کتاب‌های چاپی حروفی؛ جنبه‌های ذوقی و هنری و نیز ارزانی و سادگی چاپ سنگی نیاز نداشتن به تجهیزات فنّی پیچیده و تعمیر و تعویض قطعات مانند قطعات گران‌قیمت دستگاه چاپ حروفی خلاصه آنکه مجموعه‌ای از عامل‌های، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به سود شیوه چاپ سنگی بود. این شیوه در دورهٔ ۳۰ سالهای در عصر ناصری به اوج شکوفایی خود رسید و در آن دوره شماری از شاهکارهای هنری کتاب به شیوۀ چاپ سنگی به طبع رسید از شمار کتاب‌هایی که به زبان فارسی در ایران شبه قاره هند، عثمانی، تاتارستان، ترکستان، افغانستان و چند جای دیگر انتشار یافته است.
رقم دقیق و حتی تخمین قابل اطمینانی فعلاً در دست نیست بخشی از چندین هزار کتاب چاپ سنگی فارسی جزو میراث هنری جهان و بخشی نیز در انتقال اندیشه‌های جدید و در تحولات فرهنگی و اجتماعی و سیاسی مؤثر بوده اند. با کوششهایی که در سالهای اخیر در چند کشور برای احیای سنت چاپ سنگی به کار بسته اند و شیوههای آن را در دانشگاه ها، مراکز آموزش هنری و فنّی می‌آموزند و اعتلا می‌بخشند آثاری به شیوه چاپ سنگی منتشر می‌شود که ارزش‌های هنری ابتکاری و تازه‌ای را به نمایش می‌گذارد و فنون آن در حال پیشرفت است.
چاپ سنگی در ایران به تأثیر از تجدّدخواهی لایشعرانه و واکنش‌های بی‌مبالات، روبه انقراض رفت. همسو شدن ناسنجیده با موج مدرن‌گروی سبب شد که چاپ سنگی و هنرهای وابسته به آن در ایران متوقف و رشته تولید شماری از آثار ارزشمند با این شیوه گسیخته شود. برای بقا و حفظ کردن ارزش‌های فرهنگی و هنری آن هم تا سالهای اخیر کوششی از سوی مراکز فنی و هنری هم به عمل نیامد.
منبع: «نشر کتاب و تمدن» نوشته عبدالحسین آذرنگ
انتشارات خانه کتاب و ادبیات ایران
∎