شفقنا- امیرعلی حسنلو- استاد حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه های علمیه- در نوشتاری که در اختیار شفقنا به مناسبت میلاد حضرت زینب (س) قرار داده، آورده است: «حضرت زینب (سلام الله علیها) یکی از بانوانی است که گرچه درخشش، فضل و مقام بی‌نظیرش پس از جریان کربلا بر همگان واضح است و نقش ایشان در قیام برادرش حضرت سید الشهدا(علیه السلام) هرگز مخدوش یا در تاریخ گم نشده، اما با این همه شرح زندگی این بانوی فاضلة فرزانه پیش از واقعه کربلا و پس از آن، چندان برای ما روشن نیست، به طوری که حتی محل دفن و قبر شریفش (همچون مادر بزرگوارش) با اختلافاتی نقل شده و قطعی نیست. اما به هر شکل سعی می‌کنیم تا حد ممکن و از زوایای مختلف بخش‌های از زندگی ایشان را بازگو نماییم:

عقيله بني هاشم، سوّمين فرزند حضرت علي علیه السلام و فـاطـمـه زهرا علیها السلام اسـت كـه در روز پـنـجـم جـمـادي الاول سـال پـنجم يا ششم هجري، در مدينه ديده به جهان گشود و پيامبر خدا صلی الله علیه و آله نام زينب را براي وي برگزيد.

حضرت زینب علیها السلام دارای القاب و كنیه‌های زیادی بود. یكی از القاب آن حضرت كه در روایات آمده، «عقیله» یا «عقیله بنی هاشم» است كه به معنای زن ارجمند و گرامی در فامیل خود، می‌باشد. از دیگر القاب آن حضرت می‌توان عناوین «صدیقه صغری» «عارفه» «عالمه» «فاضله» «كامله» و «عابده آل علی» را نام برد. در کتاب‌های انساب کنیه ام الحسن را برای ایشان برشمرده‌اند.

ابن اثیر از علمای اهل سنت حضرت زینب علیها السلام را زنی عاقل با منطقی محکم و استوار دانسته است.

او تازه بـه سـن پنج يا شش سالگـي رسيده بود، كه جد بزرگوارش رسول اكرم صلی الله علیه و آله و پس از اندك فاصله‌اي، مادر ارجمند و گرانمايه‌‌اش فاطمه زهرا علیها السلام را از دست داد. گـر چـه تـنـهـا انـدك زماني سعادت درك حضور اين دو بزرگوار را داشت، امّا در همين مدت كـوتـاه كه آغاز شكل گيري شخصيت او بود، از پرتو تابناك انوار طيبه آن دو معصوم، سرمايه گران بهايي براي آينده خويش كسب كرد.

حضرت زینب علیها السلام پس از این زمان تا سن 35 سالگي در کنار پدر گرامیش امیرمومنان علي علیه السلام بود و از تربيت و مصاحبت ایشان برخوردار بود.

در زمان امام علی علیه السلام

حضرت زینب علیها السلام تا زمانی كه امیر المؤمنین علی علیه السلام در مدینه بود، با شوهرش عبدالله بن جعفر در مدینه زندگی می‌كردند. شوهرِ حضرت زینب علیها السلام پسر عموی بزرگوارش عبدالله بن جعفر می‌باشد که از شخصیت‌های مشهور اسلام و از سخاوتمندان به نام و معروف بوده است.

زمانی كه امیر المؤمنین علی علیه السلام پایتخت حكومت اسلامی را به كوفه منتقل كردند و خود نیز به كوفه نقل مكان كردند. زينب كبري علیها السلام همراه همسرش عبداللّه بن جعفر طيار و فرزندان خود، راهي كوفه شد، تا در كنار پدر باشد.

از این‌رو زينب كبري علیها السلام در دوران خـلافت امام علي علیه السلام در كوفه اقامت داشت و لذا با تمام اتـفاقات اين دوران، از نزديك آشنا و در هدايت مردم و نشر معارف اسلام، عهده دار وظايفي بود. چنانکه گفته شده از اقـامـت مـولاي مـتـقـيـان و خـانـدانـش در كـوفـه، يـك سال مي‌گذشت كه گروهي از زنان کوفه، شوهران خود را به خدمت امام فرستادند و پيغام دادند كه ما شنيده‌ايم، زينب كبري علیها السلام نيز مانند مادرش حضرت زهرا علیها السلام از دانش فـراوانـي بـرخوردار است، اجازه فرماييد از خرمن علمش برخوردار شويم. چون امـام اجـازه دادنـد، جلسه درس و تفسير قرآن حضرت زينب علیها السلام آغاز شد و بدین صورت عقیله بنی هاشم در كوفه به ارشاد و تعلیم زنان كوفه مشغول گردید. لذا از منظر حضرت علی علیه السلام دخترش دارای جایگاه ممتاز علمی بود به طوری که این شایستگی را داشت تا برای بانوان کوفه تفسیر قرآن بگوید و پرسش‏ها و شبهات آنان را پاسخ ‏دهد.

وقتی حضرت علی علیه السلام در سال 40 هجری در كوفه به شهادت رسید، سن حضرت زینب علیها السلام در حدود 35 سال بود و همراه برادران و شوهرش به مدینه بازگشت.

در زمان امام حسن علیه السلام

بـعد از شهادت امام علي عليه السلام حضرت زينب علیها السلام در تمامي دوران ده ساله امامت امام مجتبي علیه السلام شاهد مصيبت‌هاي بـزرگـتري بـود و هـرچـه زمـان مي گـذشـت، مـصـايـب، دردنـاكـتـر مـي‌شد، تا آنكه در سـال پـنجاه هجري، امام حسن علیه السلام به دست همسرش جعده به شهادت رسيد و زینب کبری علیها السلام در داغ برادر بزرگ خویش سیه پوش شد و بدین صورت حدود 10 سال هم بعد از شهادت پدر بزرگوارش با برادرش امام حسن علیه السلام زندگی نمود، چون امام مجتبی علیه السلام در سال 50 هجری به شهادت رسید.

در زمان امام حسین علیه السلام

حضرت زینب علیها السلام بعد از شهادت امام حسن علیه السلام 10 سال با برادر دیگرش یعنی امام حسین علیه السلام زندگی كرد. از فعالیت‌های این دوران از زندگی حضرت زینب علیها السلام گزارش‌های زیادی در دست نیست.

اما بی‌شک بزرگترین فعالیت و حماسه عقیله بنی هاشم را باید در پس واقعه کربلا دید. با اینکه این صحنه از زندگی حضرت زینب علیها السلام پر حادثه ترین و رنج آورترین دوران زندگی ایشان را شامل می‌شود، اما زینب کبری حماسه‌ای بی‌بدیل از آن ساخت که برای همیشه ماندگار شد.

سخنراني قهرمانانه زينب علیها السلام در كوفه یکی از این موارد بود که موجب تحول در افكار عمومي شد. در شام نيز حضرت زينب علیها السلام توانست، در جلسه ‏اي كه يزيد به عنوان پيروزي ترتيب داده بود به روشنگری بپردازد.

از سخنان حضرت‏ زینب علیها السلام در طول مسافرت کربلا، کوفه و شام، خطبه ‏ها و سخنرانى‏ هایى که در فرصت‏هاى مختلف در برابر ستمکاران و طاغیان آن زمان و مردم دیگر ایراد فرمود، به خوبى معلوم مى ‏شود که مراتب علم و دانش و کمال آن بانوى بزرگوار از راه تحصیل و تعلیم و اکتسابى نبوده است. از طرفی می‌دانیم که برترین درجه علم، علمى است که از ذات الهى به انسان افاضه مى‏ شود که به تعبیر قرآن مجید، علم «لَدُنّى» می‌باشد: «و عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلما؛ علم فراوانى از نزد خود به او (حضرت خضر) آموختیم»  درباره زینب کبرى‏ علیها السلام باید گفت علاوه بر اینکه ایشان بانویى سرشار از بینش و بصیرت بود، به شهادت امام سجادعلیه السلام ایشان «علم لَدُنّى» را داشت چرا که خطاب به عمّه ‏اش فرمود: «أنْتِ بِحَمْدِاللَّه عالِمَةٌ غَیْرُ مُعَلَّمَةٍ و فَهِمَةٌ غَیْرُ مُفَهَّمَة؛ به حمداللَّه تو دانشمند معلم‏ ندیده و فهمیده‏ اى فهم نیاموخته هستى».  و این سخن امام سجاد علیه السلام در تأیید مقام علمی عمه بزرگوارش حضرت زینب می‌باشد.

به هرشکل بعد از بازگشت به مدينه نيز ایشان به عنوان پيام آور شهدای کربلا به تبلیغ پرداخت و حتی گفته شده که با فريادش مردم مدينه را بر ضد حكومت يزيد شوراند. حاكم مدينه نیز در پي تبعيد حضرت زينب علیها السلام برآمد و او را به یک روایت به شام فرستاد و در همانجا درگذشت و به روایت دیگری به مصر هجرت نمود و در تاريخ پانزدهم رجب سال 62 هجري در همانجا از دنیا رفت.

حضرت زینب علیها السلام و راوایتگری

با اینکه اطلاعات زیادی درباره فعالیت‌های علمی و فرهنگی حضرت زینب کبری علیها السلام در دست نیست اما باید توجه داشت که ایشان به عنوان یکی از محدثان برجسته شیعه به شمار می‌آید که روایت‏هاى ایشان در منابع معتبر شیعه از جمله در کتاب‏هاى «من لا یحضره الفقیه»، «وسایل‏ الشیعه»، «بحارالانوار» و… موجود است.

از آنجا که دوران زندگانی زینب کبری علیها السلام در خانه ‌علم و وحی سپری شده بود و تمامی افراد آن خاندان از پدر، مادر و برادران همگی از فضیلت‌های بی‌شماری برخوردار بوده‌اند، پس ایشان نیز به نقل سخنان و روایات حکمت‌آمیز و گران‌بهایی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمومنین علیه‌السلام و فاطمه زهرا سلام الله علیها پرداخته و آنها را روایت کرده است. همچنین گفته شده که برخی دیگر همچون امام سجاد علیه ‌السلام و دختر برادرش فاطمه بنت حسین بن علی علیه السلام و عبدالله بن عباس و زید بن حسن بن علی از او نقل روایت کرده‌اند.

ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبین درباره زینب کبری علیه السلام می‌نویسد: «زینب عقیله، دختر علی بن ابی طالب علیه السلام است، زینب همان بانویی است که ابن عباس خطبه فدک فاطمه علیها السلام را از او روایت کرده است. ابن عباس در آغاز نقل خطبه می‌گوید: این خطبه را عقیله ما، زینب دختر علی علیه السلام برای ما روایت کرد».

بنابر این حضرت زینب علیها السلام در حدود 6 سالگی توانسته خطبه استدلالی، عمیق و جامع مادرش فاطمه زهرا علیها السلام را حفظ و سپس نقل نماید.

حضرت زینب از نگاه معصومین

در پایان برای ترسیم بهتر جایگاه حضرت زینب کبری علیها السلام برخی از سخنان معصومین علیهم السلام درباره ایشان را نقل می‌کنیم.

پيامبر اكرم صلی الله علیه وآله درباره حضرت زینب چنین فرمود: «زینب با هزار سختی به انواع بلاها گرفتار خواهد شد».  آن حضرت در روایت دیگری می‌فرماید: «وصیّت می‌كنم حاضرین و غائبین امّت را كه این دختر را به حرمت پاس بدارند، همانا وی مانند خدیجه كبری است».

از نگاه حضرت علی علیه السلام نیز حضرت زینب، دارای جایگاه خاصی بود و به او احترام بسیاری قائل می‌شد. چنانکه نقل شده وقتی اهل بیت علیهم السلام می‌خواستند به زیارت مرقد پیامبر صلی الله علیه و آله بروند، امام علی علیه السلام جلوتر می‌رفتند، تا راه را باز کنند و حسنین علیهم السلام اطراف حضرت زینب را می‌گرفتند و امیرمؤمنان چراغ‌های حرم پیامبر صلی الله علیه و آله را خاموش می‌کرد، تا کسی قد و قامت حضرت زینب را مشاهده نکند. حضرت زهرا سلام الله علیها نیز درباره دخترش زینب چنین می‌فرماید: «محبت دخترم زینب به حسین بی‌نهایت است، که بی‌دیدار حسین آرام نمی‌گیرد. اگر بوی حسین را نشنود، قالب تهی می‌کند».

امام حسین علیه السلام نیز نسبت به خواهرش حضرت زینب علیها السلام توجه و علاقه خاصی داشت و همین طور زینب کبری نیز ادب و احترام و محبت ویژه‌ای برای برادرش قائل بود که این مطلب از القاب حضرت زینب آشکار است: نائبة الحسین؛ جانشین و نماینده حضرت حسین علیه السلام و عدیلة الخامس من اهل الکساء؛ همتاى پنجمین نفر از اهل کساء (امام حسین) از این جمله است.

محبت امام حسین علیه السلام و زینب علیها السلام علاقه‌ای متقابل و استثنایی بود. امام نیز فوق العاده حضرت زینب را عزیز و گرامی می‌داشت، ایشان را محرم راز و امین خود می‌دانست و ودایع خویش را به ایشان سپرد و اسرار امامت را به ایشان سپرد. این مسئله مقام و شأن حضرت زینب علیها السلام را گواهی می‌دهد. به حدی که هنگام دیدار امام با خواهر خویش برای او جا باز می‌کرد و با شادمانی ایشان را در کنار خود می‌نشاند و در قرب جوارش بود.

امام حسین علیه السلام که خود معصوم و واسطه فیض الهى است و مقام بالای دارد، هنگام وداع آخر به خواهرش زینب کبری فرمود: «یا اُختاه لا تَنْسِینی فِی نافِلَةَ اللَّیْل؛ خواهرم! در نماز شب مرا فراموش نکن».

امام زین ‏العابدین ‏علیه السلام که در طول اسارت فداکاری‌های حضرت زینب را بارها مشاهده کرده بود درباره ایشان مى ‏فرماید: «عمه ‏ام، زینب‏ در مدت اسارت، غذایى را که به عنوان سهمیه و جیره مى‏ دادند، بین کودکان تقسیم مى ‏کرد؛ زیرا در شبانه‏ روز به هر یک از ما یک قرص نان مى‏ دادند. او سختى ‏ها و تازیانه ‏ها را به جان خود مى‏ خرید و نمى‏ گذاشت بر بازوى کودکان اصابت کند.

چنین بانویی بعنوان زن نشان داد که زن با عفت و حفظ حدود الهی از سخت ترین شرایط فرصتهای زیبا می تواند بیافریند او به وقتی درکنار مادر تربیت می دید که از دین چگونه دفاع نماید از مادر خطبه گفتن را یاد گرفت و تجلی این خطبه ها در کوفه وشام غوغا بپا کرد. جهاد روایتگری زینب دراین برهه زمان بی مانند است ؛ تاریخ را دگر گون نمود و آنچه امویان قلم به دست می نوشتند همه را واژگون کرد؛ زینب اینگونه بانویی قهرمان است؛ زینب بعد مادر سالها با اینکه به فقدان چنین مادری مبتلا بود اما از تلاش و جهاد باز نایستاد قهرمان وقعی در میدان آموزش بود و در تعلیم وتربیت می کوشید در سابیه پدر و به زنان تعلیم قرآن و تفسیر می گفت و معلمه قرآن بود؛ زینب در این جایگاه زنان بیشتری تربیت نمود این تلاش فرهنگی زینب است که الگوی معلمان و بانوان معلم است؛ بعد از این قضایا و شهادت پدر به مدینه برگشت و در کنار برادران به تعلیم قرآن پرداخت؛ زینب همواره می کوشد زندگی پر باری داشته باشد. او به خردمند متصف است؛ عقیله بنی هاشم و عقیله العرب از اوصاف زینب است که از او آنچه دیده اند، او را به این اوصاف نامیده اند. او تلاشگری بی نظیر در تاریخ اسلام است؛ بانوان باید از چنین بانویی الگو بگیرند در راه جهاد و کوشش و تربیت فرزند و تقدیم آنان در راه دین؛ همه زندگی و حیات پر برکت زینب فدای دین و مبارزه در راه دین است؛ درسها می توان از زندگی این بانوی قهرمان گرفت.»