همشهری آنلاین - ثریا روزبهانی: در کنار همه ویژگی‌ها و محاسن تاریخی مسجدجامع، ویژگی معماری آن مثال‌زدنی است. از شبستان‌های مجزا گرفته تا تأمین روشنایی شبستان در زمانی‌که برق نبود.
«احمد مسجدجامعی» وزیر سابق فرهنگ و ارشاد اسلامی و همچنین عضو سابق شورای شهر به معماری و طراحی هوشمندانه مسجدجامع اشاره می‌کند و می‌گوید: «از لحاظ معماری و عرض و نوع ستون‌ها، نوع خشت‌ها می‌توان تخمین زد که اساس آن به دوره آل‌بویه تعلق دارد، اما تابلو یا اسنادی برای این تاریخ موجود نیست. حتی ممکن است این مکان آتشکده بوده باشد. مسجدجامع قلب تهران حساب می‌شود، اما بزرگ‌ترین بخش مسجد که شبستان چهل‌ستون است در دوره قاجار توسط اجدادم با ۳محراب بنا شده و منشأ تحولات بسیاری در تهران بوده است. در واقع ۳۹ ستون دارد ستون‌های بسیار عریض با سقف‌های زیبا. در آن دوران برق نبود، سنگ این ستون‌ها از نوع خاصی بود به‌طوری‌که در روز نور را در خود جمع کرده و با تاریک شدن هوا تلالو نور در فضای شبستان منعکس می‌شد. هر یک از این ستون‌ها واقف داشت که نامشان با سنگ زردرنگ گرانبهایی روی آن حک شده بود. همچنین موقع نماز خواندن احتیاج به بلندگو نبود با توجه به نوع معماری صدا بازتاب پیدا می‌کرد یا درختانی در این مسجد کاشته شدند که عمرشان با این ستون‌ها برابری می‌کند.»
نخستین گرمخانه تهران اینجا بود
مسجدجامعی در وصف کارکرد اجتماعی مسجدجامع اعتقاد دارد این مسجد پناه بی‌کسان بود. او درباره این موضوع خاطرات کودکی‌اش را مرور و این‌طور روایت می‌کند: «نزدیک‌ترین خیابان به کوچه مسجدجامع، خیابان بوذرجمهری بود که گاراژ بیشتر بنگاه‌های مسافربری در آنجا قرار داشت. مسافرانی که از شهرستان‌ها به تهران می‌آمدند ۳گروه بودند. برخی در تهران منزل و مأوا یا آشنا و بستگانی داشتند و طبعاً به آنجا می‌رفتند، بعضی نیز در مسافرخانه‌های خیابان بوذرجمهری و خیابان ناصرخسرو اقامت می‌کردند. گروه سومی هم بودند که نه در تهران کس وکاری داشتند و نه برای کرایه اتاق در مسافرخانه دستشان در جیبشان می‌رفت. شبستان گرمخانه در کنار مسجدجامع جای مناسبی برای بیتوته‌کردن آنها و شب را به روز رساندن بود. کنار گرمخانه امکانات رسیدگی مانند حمام، سرویس بهداشتی، بازار، غذاخوری مرشدچلویی فراهم بود و زندگی در جریان.»
این مسجد نماد تهران و تهران نماد ایران است. چون همه اقشار و گروه‌ها در این مسجد جای پا و پایگاه داشتند؛ مانند تهران که همه اقوام در آن سکونت دارند. مسجدجامع در حقیقت یک موزه است. همچنین این مسجد محل شکل‌گیری بعضی از مهم‌ترین تحولات تاریخی تهران است و می‌توان در آن سرنخ بسیاری از جنبش‌های اجتماعی پایتخت را سراغ گرفت؛ از ماجرای قتل گریبایدوف، سفیر متکبر روسیه تزاری در ایران تا جنبش تنباکو و از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی و... و. خوب به یاد دارم که در طول سال‌های مبارزه، مسجدجامع یکی از تأثیرگذارترین کانون‌های انقلابی بود.»