سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): در شرایطی که آمار مطالعه در جامعه روندی نزولی را تجربه می‌کند، استان زنجان و به طور خاص مدیریت شهری، شهرداری و شورای شهر، می‌تواند فرصتی بی‌نظیر برای ایفای نقشی برجسته در توسعه زیرساخت‌های کتاب و ارتقاء فرهنگ کتابخوانی داشته باشد. این نهادها، با اتخاذ رویکردی استراتژیک و مستمر، می‌توانند گامی مؤثر در راستای مقابله با این چالش فرهنگی بردارند.
بودجه‌ریزی هوشمندانه و توسعه زیرساخت‌ها
اولین گام، تصویب بودجه‌های مناسب و پایدار است. شورای شهر با اولویت‌بندی این حوزه در تخصیص منابع مالی، می‌تواند راه را برای ساخت کتابخانه‌های جدید، به‌روزرسانی فضاهای موجود و تجهیز آنها به امکانات مدرن هموار سازد توجه به نیازهای واقعی جامعه، اعم از نیازهای گروه‌های سنی مختلف و اقشار گوناگون، در طراحی و مکان‌یابی کتابخانه‌ها، امری حیاتی است همچنین، بهره‌گیری از ظرفیت فضای سبز و پارک‌های شهری برای ایجاد باغ‌های مطالعه یا سکوهای مطالعه در فضای باز، می‌تواند انگیزه مطالعه در میان شهروندان را، به‌ویژه در فصول مساعد سال، افزایش دهد.
شهرداری با اجرای فعالیت‌های فرهنگی خلاقانه می‌تواند نقشی محوری در ترویج فرهنگ کتابخوانی ایفا کند، برگزاری جشنواره‌های کتاب، نشست‌های تخصصی نقد و بررسی آثار، مراسم رونمایی از کتاب‌های جدید، و ایجاد فضاهایی جذاب و مدرن برای کتابخانه‌ها، نه تنها به جذب مخاطبان جدید، بلکه به ارتقاء جایگاه کتاب در جامعه کمک شایانی خواهد کرد.
ارائه خدمات متنوع دیجیتال، از جمله کتابخانه‌های دیجیتال، دسترسی به منابع آنلاین، و کتاب‌های صوتی، به‌ویژه برای قشر جوان و دانش‌آموز، از دیگر ابزارهای ضروری برای تقویت زیرساخت‌ها و افزایش جذابیت مطالعه در دنیای امروز است.
فراتر از اقدامات مستقیم، ایجاد و تقویت همکاری‌های بین‌نهادی با دانشگاه‌ها، مدارس و مراکز آموزشی، اثربخشی برنامه‌ها را چند برابر می‌کند. طراحی برنامه‌های مشترک که معلمان، دانش‌آموزان و دانشجویان را به طور فعال درگیر فرآیند کتابخوانی کند، می‌تواند در شکل‌گیری عادت مطالعه و علاقه‌مندی پایدار مؤثر باشد.
همچنین، گنجاندن آموزش مهارت‌های تحلیل و بررسی کتاب در برنامه‌های آموزشی، نسلی پویا و پرسشگر را تربیت خواهد کرد که توانایی درک عمیق‌تر از محتوای کتاب‌ها را خواهند داشت.
در نهایت، استفاده از نظرسنجی‌ها و دریافت بازخورد مستقیم از جامعه، ابزاری قدرتمند برای ارزیابی اثربخشی اقدامات و شناسایی نیازهای نوظهور است مدیریت شهری باید با رویکردی پویا، برنامه‌های خود را بر اساس این بازخوردها اصلاح و بهبود بخشد.
شهرداری و شورای شهر زنجان نیازمند تمرکزی مضاعف برای گسترش زیرساخت‌های کتابخوانی
با وجود تلاش‌های صورت گرفته، به نظر می‌رسد که اقدامات کنونی هنوز نتوانسته‌اند به طور کامل و کافی، شکاف موجود در سرانه مطالعه را پر کنند. شهرداری و شورای شهر زنجان نیازمند تمرکزی مضاعف و خلاقیت بیشتر برای گسترش زیرساخت‌های کتاب و کتابخوانی در استان هستند این امر مستلزم همکاری مستمر، تعهد بلندمدت و درک عمیق از اهمیت مطالعه به عنوان ستون فقرات توسعه فرهنگی و اجتماعی است.
اصغر حاجی‌علی‌اکبری، مدرس دانشگاه پیام نور و فعال فرهنگی در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا گفت: کتاب، فراتر از چند برگ کاغذ و نوشته، ستون فقرات هر جامعه پویا و بالنده است گویی رگ حیاتی است که دانش، اندیشه و هنر را در رگ‌های فرهنگ جاری می‌سازد و از منظر معرفتی، اجتماعی، آموزشی و هنری، جایگاه کتاب همچون نگینی درخشان بر تارک فرهنگ می‌درخشد.
وی با بیان اینکه در دنیای پرشتاب امروز، که آسیب‌های اجتماعی چون تار عنکبوتی بر تار و پود جامعه تنیده‌اند، کتاب و فضاهای فرهنگی مرتبط با آن، چون سپری قدرتمند، توانایی عمق بخشیدن به بینش انسان‌ها و کنترل این آسیب‌ها را دارند، افزود: اما چگونه می‌توان این گنجینه ارزشمند را در دسترس همگان قرار داد و از فواید بی‌شمار آن بهره‌مند شد؟ اینجاست که پای مدیریت شهری به میان می‌آید، چرا که بدون دخالت و برنامه‌ریزی مدیران شهری، تلاش‌ها در این حوزه یا عقیم می‌ماند یا به سرمنزل مقصود نخواهد رسید و نقش مدیران شهری در این میان، چندوجهی و حیاتی است.
مدرس دانشگاه پیام نور و فعال فرهنگی با بیان اینکه از زیرساخت‌سازی فرهنگی گرفته تا ایجاد عدالت فرهنگی و دسترسی عادلانه به منابع همچنین، برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری هوشمندانه، حمایت از ناشران و پدیدآورندگان و افزایش مشارکت اجتماعی در فعالیت‌های فرهنگی، همگی از وظایف اصلی آن‌هاست، تصریح کرد: پیوند عمیق‌تر کتابخوانی با مفاهیم شهروندی و شهرنشینی نیز یکی دیگر از جنبه‌های مهم است که نباید مغفول بماند.
وی خاطرنشان کرد: به‌طور خلاصه، می‌توان نقش مدیریت شهری را در چهار حوزه کلیدی دسته‌بندی کرد که شامل سیاست‌گذاری (تعیین چشم‌انداز و اهداف)، کالبدی (فراهم کردن فضاهای فیزیکی مانند کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی)، اجرایی (پیاده‌سازی برنامه‌ها و طرح‌ها) و اجتماعی (ترویج فرهنگ کتابخوانی در میان شهروندان) است.
حاج علی‌اکبری با تاکید بر اینکه با وجود تلاش‌های صورت گرفته در سال‌های اخیر، همچنان خلاءهای محسوسی در این زمینه به چشم می‌خورد، ادامه داد: کاهش چشمگیر تعداد کتابفروشی‌ها، افت سرانه مطالعه، حذف کتاب از سبد خرید خانوار و گرایش صرف به کتاب‌های کمک آموزشی، زنگ خطری است که نباید نادیده گرفته شود در این میان، فعال‌سازی کتابخانه‌های عمومی به عنوان پایگاه‌های اصلی کتاب، امری حیاتی است و باید اطمینان حاصل کرد که فعالیت‌های متنوع در این مراکز، به جای انزوا، باعث رونق و دسترس‌پذیری بیشتر کتاب برای عموم مردم شود، مدیران شهری، با درک این مسئولیت خطیر، می‌توانند با برنامه‌ریزی دقیق و اجرای موثر، سهم بسزایی در ارتقای فرهنگ کتابخوانی و در نتیجه، سلامت و بالندگی جامعه ایفا کنند.
فرهنگ کتابخوانی تحت تاثیر سیاستگذاریهای فرهنگی است
علی‌محمد بیانی از فعالان عرصه نویسندگی و مدیر انتشارات آیدین خزر زنجان هم در این باره در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا گفت: فرهنگ کتاب و کتابخوانی در جامعه، امری چندوجهی است که تحت تأثیر عواملی همچون وضعیت اقتصادی، سیاستگذاریهای فرهنگی، نشاط اجتماعی و حتی انگیزه‌های فردی قرار دارد که متأسفانه، در سال‌های اخیر شاهد انزوای تدریجی این حوزه بوده‌ایم.
وی با تاکید بر اینکه استقبال از کتاب، هم در میان عموم مردم و هم در میان اهالی فرهنگ، هنر و حتی پدیدآورندگان آثار، کاهش یافته است، گفت: اگرچه تیراژ کتاب‌ها پایین آمده، اما تنوع آنها ظاهراً افزایش داشته است.
وی همچنین عنوان کرد: با این حال، کاهش تیراژ کتاب، خود نشانه‌ای از کنار گذاشته شدن این کالای فرهنگی از سبد مصرف و مطالعه جامعه است.
مدیر انتشارات آیدین خزر زنجان اضافه کرد: از عوامل موثر بر کتاب و کتابخوانی مسائلی مثل اقتصاد و فرهنگ جامعه و تربیت خانوادگی است که باید در تحلیل‌هایمان به آنها هم توجه کنیم. توسعه یا عدم توسعه کتاب به هزار و یک دلیل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی بستگی دارد. نشاط اجتماعی و انگیزه مطالعه، دریافت مطالب جدید، علم، تحلیل‌های نوین، همه و همه در این میان نقش دارند.
وی با اشاره به اهمیت تصمیم‌های دولتی اظهار داشت: نقش دولت از دیگر موارد موثر بر این امر است، گرچه دولت با ساخت کتابخانه‌ها و سالن‌های مطالعه تلاش‌هایی در این زمینه انجام می‌دهد، اما این اقدامات به تنهایی کافی نیست. ایجاد انگیزه و رغبت در مردم برای استفاده از این منابع، امری ضروری است.
بیانی با بیان اینکه تعداد کم ناشران، کتابفروشی‌ها و نمایشگاه‌های دائمی، فصلی و سالانه کتاب، باعث شده این کالای فرهنگی و علمی کمتر در معرض دید و دسترس مردم قرار گیرد، گفت: محدودیت موضوعی کتاب‌ها، سخت‌گیری‌های احتمالی از سوی نویسندگان، ناشران یا حتی دولت، می‌تواند به کاهش کیفیت، کمیت و تنوع موضوعی کتاب‌ها منجر شود و در نتیجه، استقبال عمومی را کاهش دهد.
وی تصریح کرد: گرانی کاغذ، هزینه‌های چاپ، صحافی، حمل و نقل، اجاره مکان برای فروش، هزینه‌های جاری کتابفروشی‌ها (آب، برق، گاز)، بیمه و درآمد فروشنده، همگی باعث افزایش قیمت کتاب می‌شوند. از آنجا که کتاب علاوه بر محتوای علمی، فرهنگی و ادبی، به یک کالای اقتصادی نیز تبدیل شده است، بنابراین بدون استقبال مردم و مشتری، توان رقابت و پایداری نخواهد داشت.
مدیر انتشارات آیدین خزر زنجان با بیان اینکه شهرداری‌ها و شوراهای شهر، به عنوان نهادهای مردمی و غیردولتی، می‌توانند نقش کلیدی در تقویت و ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی ایفا کنند، اظهار داشت: این نهادها به دلیل بومی بودن و درک بهتر مسائل محلی، پتانسیل بالایی برای تأثیرگذاری دارند.
وی با اشاره به اینکه احداث و تجهیز فرهنگ‌سراها، کتابخانه‌ها و سالن‌های مطالعه که دسترسی آسان مردم به این فضاها را فراهم کند از اقداماتی است که این نهادهای می‌توانند در جهت گسترش و فرهنگسازی کتاب انجام دهند، ابراز کرد: برگزاری مسابقات کتابخوانی، جشنواره‌های بهترین کتاب سال، جشنواره‌های شعر، داستان، کتاب‌های علمی، اجتماعی، تاریخ شهر، تحقیقات محلی، معرفی جاذبه‌های گردشگری نیز از موارد موثر در این زمینه است.
بیانی با اشاره به اینکه تشویق جوانان علاقه‌مند به راه‌اندازی کتابفروشی، حمایت از چاپخانه‌ها و ارتقاء زیرساخت‌های چاپ و نشر در شهر زنجان از موارد موثری است که شهرداری‌ها می‌توانند در آن موثر واقع شوند، یادآور شد: این امر نه تنها به ترویج فرهنگ کتاب کمک می‌کند، بلکه اشتغال‌زایی قابل‌توجهی نیز به همراه خواهد داشت.
میزان و نحوه هزینه‌کرد بودجه‌های فرهنگی در زنجان سوال برانگیز است
این نویسنده زنجانی همچنین مطرح کرد: در حال حاضر شاهد اقدامات چشمگیر و مؤثری از سوی شهرداری و شورای شهر زنجان در این زمینه نبوده‌ایم با وجود اینکه بودجه‌های فرهنگی قطعاً وجود دارد، اما میزان و نحوه هزینه شدن آن در حوزه کتاب و فرهنگ، جای سؤال دارد. با توجه به رشد جمعیت شهر و تبدیل شدن آن به یک کلان‌شهر، دسترسی آسان و استاندارد به کتابخانه‌ها و سالن‌های مطالعه در تمام شهرک‌ها، امری ضروری است. همچنین، ایجاد بستری مناسب برای راه‌اندازی کتابفروشی‌ها و تقویت صنعت چاپ و نشر، می‌تواند به اشتغال‌زایی و ارتقای فرهنگ مطالعه در شهر کمک شایانی نماید.
مدیر انتشارات آیدین خزر زنجان عنوان کرد: در نهایت، برای پویایی و سرپا ماندن حوزه کتاب، نیازمند نگاهی جامع هستیم که هم به محتوای فرهنگی و علمی آن توجه کند و هم جنبه‌های اقتصادی و زیرساختی آن را مد نظر قرار دهد. همکاری بین نهادهای دولتی، شهرداری‌ها، ناشران، نویسندگان و مهم‌تر از همه، مشارکت و استقبال خود مردم، کلید حل این معضل خواهد بود.
محمدعلی خامه‌پرست، داستان‌نویس زنجانی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا گفت: فرهنگ کتاب و کتابخوانی، ستون فقرات توسعه فرهنگی و فکری هر جامعه‌ای است که با وجود تلاش‌های صورت گرفته، به نظر می‌رسد اقدامات انجام شده در این زمینه هنوز به سطح مطلوب نرسیده‌اند و با استانداردهای جهانی فاصله دارند برای ارزیابی دقیق‌تر، لازم است به شاخص‌های کلیدی مانند سرانه مطالعه، به‌روز بودن زیرساخت‌ها، رقابت با سایر رسانه‌ها، محدودیت‌های بودجه‌ای و پیوستگی برنامه‌ها نگاهی عمیق‌تر بیندازیم.
وی با بیان اینکه اقدامات انجام شده کافی نیست، بیان کرد: سرانه پایین مطالعه یکی از این دلایل است اگرچه آمار دقیقی در دسترس نیست، اما عموم کارشناسان بر پایین بودن سرانه مطالعه در ایران نسبت به استانداردهای جهانی اذعان دارند این نشان می‌دهد که تلاش‌های کنونی، هرچند ارزشمند، نتوانسته‌اند تاثیر قاطعی بر تغییر این روند داشته باشند.
فرسودگی فیزیکی و کمبود امکانات فناورانه کتابخانه‌ها در شهرهای کوچک
این داستان‌نویس تصریح کرد: زیرساخت‌های ناکافی نیز از موارد موثر در این امر است بسیاری از کتابخانه‌ها، به خصوص در شهرهای کوچکتر و مناطق حاشیه‌ای، با فرسودگی فیزیکی و کمبود امکانات فناورانه مانند دسترسی به کتاب‌های دیجیتال، اینترنت پرسرعت و سیستم‌های مدیریت مدرن روبرو هستند.
وی با بیان اینکه در دنیای امروز، کتاب با غول‌های رسانه‌ای مانند شبکه‌های اجتماعی، پلتفرم‌های پخش فیلم و سریال، و بازی‌های ویدئویی رقابت می‌کند، بیان کرد: برای جذب مخاطب، نیاز به رویکردهای خلاقانه‌تر و جذاب‌تری است که شاید به اندازه کافی اجرا نمی‌شوند.
خامه‌پرست با بیان اینکه با وجود اهمیت موضوع، بودجه‌های فرهنگی تخصیص یافته به بخش کتاب و کتابخوانی، اغلب ناکافی و نامتناسب با نیازها و برنامه‌های بلندپروازانه هستند، تصریح کرد: برخی برنامه‌های ترویجی به صورت مقطعی و بدون یک استراتژی بلندمدت اجرا می‌شوند که اثربخشی آنها را در درازمدت کاهش می‌دهد.
وی گریزی به راهکارهای جامع برای توسعه زیرساخت‌ها و ترویج کتابخوانی زد و گفت: برای اینکه نهادهایی چون شهرداری و شورای شهر بتوانند به طور مؤثرتری در توسعه زیرساخت‌های کتاب و گسترش فرهنگ کتابخوانی در فضای شهری اقدام کنند، لازم است رویکردی جامع و چندوجهی اتخاذ شود نهادهایی چون شورای شهر و شهرداری، با اتخاذ رویکردهای نوین و خلاقانه، می‌توانند نقشی کلیدی در توسعه زیرساخت‌های کتاب و ارتقای فرهنگ مطالعه ایفا کنند این امر نیازمند ترکیبی از برنامه‌ریزی استراتژیک، نوآوری در معماری شهری، و بهره‌گیری از فناوری‌های روز است.
این داستان‌نویس تصریح کرد: برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری هوشمندانه از راهکارهایی است که می‌تواند در این زمینه موثر واقع شود. تدوین یک سند جامع توسعه کتابخوانی شهری، با اهداف کمی و کیفی مشخص، اساس کار است. تخصیص بودجه پایدار و هوشمندانه که شامل حمایت از خرید منابع، نوسازی کتابخانه‌ها و برنامه‌های ترویجی باشد، حیاتی است. همچنین، تشویق مشارکت‌های عمومی و خصوصی (PPP)، می‌تواند منابع مالی و اجرایی جدیدی را به این حوزه وارد کند.
وی با بیان اینکه فراتر از کتابخانه‌های مرکزی، ایجاد شبکه‌ای از کتابخانه‌های محله‌ای و تخصصی، دسترسی را آسان‌تر می‌کند، ادامه داد: طراحی فضاهای شهری کتاب‌محور، مانند پارک‌های مطالعه، ایستگاه‌های کتاب در حمل و نقل عمومی، کیوسک‌ها و خودپردازهای کتاب، و تشویق به ایجاد کتابخانه‌های باز (Little Free Libraries)، مطالعه را به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره تبدیل می‌کند.
لزوم استفاده از معماری خلاقانه در بنای کتابخانه‌ها
این داستان‌نویس تصریح کرد: ادغام کتابخانه‌ها با مراکز اجتماعی، آنها را به پاتوق‌های فرهنگی پویا تبدیل خواهد کرد همچنین، استفاده از معماری خلاقانه در بنای کتابخانه‌ها، جذابیت بصری و فرهنگی شهر را افزایش می‌دهد.
خامه‌پرست با تاکید بر اینکه ترویج فرهنگ کتابخوانی با رویکردهای نوین امکان‌پذیر است، اظهار داشت: برگزاری برنامه‌های مستمر و متنوع مانند باشگاه‌های کتابخوانی، جشنواره‌های محلی، و نشست‌های نقد کتاب، مخاطبان را درگیر می‌کند استفاده از فناوری‌های نوین، از جمله کتابخانه‌های دیجیتال، پلتفرم‌های کتاب صوتی، و بازی‌سازی (Gamification) در فرآیند مطالعه، جذابیت آن را برای نسل جوان افزایش می‌دهد.
وی گریزی به هوشمندسازی کتابخانه‌ها با سیستم‌های خودکار و رباتیک، کارایی را بالا می‌برد، زد و ادامه داد: کمپین‌های شهری و اطلاع‌رسانی مؤثر، و راه‌اندازی کتابخانه‌های سیار، دسترسی به کتاب را در سراسر شهر تضمین می‌کند توجه ویژه به برنامه‌های خاص برای گروه‌های هدف (کودکان، سالمندان، افراد کم‌توان) نیز ضروری است.
این داستان‌نویس تصریح کرد: همکاری و تعامل بین بخشی با آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها، و همچنین شبکه‌سازی با ناشران و نویسندگان محلی، اکوسیستم فرهنگی شهر را تقویت کرده و به غنی‌سازی محتوا و دسترسی همگانی به آن کمک شایانی خواهد کرد این رویکرد چندوجهی، نهادهای شهری را قادرمی‌سازد تا با اقدامی مؤثر و پایدار، شهر را به بستری پویا برای رشد فکری و فرهنگی شهروندان تبدیل کنند.
∎