به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، به نقل از ستاد خبری سی‌وسومین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، در هشتمین قسمت از مجموعه «با شاخص‌ترین کتاب‌شناسان جهان اسلام» روایتی از زندگی و آثار شیخ آقابزرگ تهرانی، فقیه، کتاب‌شناس و مؤلف بزرگ‌ترین دائرةالمعارف کتاب‌شناسی شیعه ارائه شده است. از شیخ آقابزرگ اکنون با عنوان احیاگر حافظه مکتوب شیعه یاد می‌شود.
تولد و تحصیل
محمدمحسن بن علی منزوی تهرانی، مشهور به آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳–۱۳۸۹ ق / ۱۲۵۵–۱۳۴۸ ش) در ۱۸ فروردین ۱۲۵۵ ش (۱۱ ربیع‌الاول ۱۲۹۳ ق) در محله پامنار تهران به دنیا آمد. پدرش از تاجران معتمد و اهل علم بود. او در نوجوانی به نجف رفت و نزد استادانی چون آخوند خراسانی، سید محمدکاظم یزدی و شیخ‌الشریعه اصفهانی به تحصیل پرداخت. سپس به سامرا رفت و از میرزا حسین نوری اجازه روایت گرفت.
آثار برجسته
شیخ آقابزرگ تهرانی بیش از ۳۰ اثر علمی دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
الذریعة إلی تصانیف الشیعة: بزرگ‌ترین دائرةالمعارف کتاب‌شناسی شیعه، در ۲۶ جلد، شامل معرفی بیش از ۵۰ هزار کتاب و رساله از مؤلفان شیعه.
طبقات أعلام الشیعة: مجموعه‌ای در شرح حال علمای شیعه از قرون مختلف، به‌صورت طبقه‌بندی شده.
مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال: شامل شرح‌حال ۶۶۰ تن از عالمان رجال است که به ترتیب حروف الفبا در این کتاب گردآوری شده‌اند.
آثار دیگر او شامل فهارس موضوعی، تراجم‌نگاری و نقدهای کتاب‌شناسی است که در کتابخانه شخصی‌اش (با بیش از ۵۰۰۰ جلد) نگهداری می‌شد.
جایگاه در کتاب‌شناسی
شیخ آقابزرگ تهرانی را باید احیاگر حافظه مکتوب شیعه دانست. او با مشاهده کم‌توجهی به آثار شیعی در منابع عمومی، تصمیم گرفت تمام عمرش را وقف اثبات میراث علمی شیعه کند. کتاب الذریعة حاصل بیش از ۵۰ سال تلاش بی‌وقفه اوست؛ با مراجعه مستقیم به نسخه‌های خطی، کتابخانه‌ها و مکاتبه با مؤلفان. این اثر نه صرفاً یک فهرست‌نگاری که تاریخ فرهنگی شیعه است.
برخی نکات از طریق سیر و سلوک پژوهشی
زندگی علمی شیخ آقابزرگ تهرانی، با چند رخداد مستند و الهام‌بخش همراه بوده است:
• زخم زبان یک عالم، جرقه الذریعة: در دوران جوانی شیخ آقابزرگ تهرانی، عالمی به نام حاجی خلیفه که نویسنده دائرةالمعارف «کشف الظنون» بود در جلسه‌ای علمی با طعنه گفت: «شیعه‌ها نه کتاب دارند، نه مؤلف، نه میراث علمی!» این جمله، چنان در جان شیخ آقابزرگ نشست که تصمیم گرفت تمام عمرش را وقف اثبات خلاف آن کند. او گفت: «دیدم که باید برخیزم و بنویسم که شیعه چه نوشته، چه ساخته و چه اندیشیده.»
• مهدی نیک‌بین در مقاله «مروری بر زندگی نامه و آثار احیاگر مکتب شیعه شیخ آقا بزرگ تهرانی» از دیگر انگیزه‌های تألیف الذریعه توسط شیخ آقابزرگ را کار جرجی زیدان مورّخ معروف مصری عنوان کرده است. جرجی زیدان در کتاب مشهور خود به نام «تاریخ آداب اللغة العربیة» که تاریخ ادبیاتِ عرب است در چهار جلد، سخنی بدین مضمون درباره شیعه نوشته بود: «شیعه طایفه‌ای کوچک بود و آثار قابل اعتنایی نداشت و اکنون شیعه‌ای در دنیا وجود ندارد.» و شیخ تصمیم می‌گیرد تا خلاف این ادعا را ثابت کند.
• کتابخانه شخصی با بیش از ۵۰۰۰ جلد: در نجف، کتابخانه‌ای شخصی داشت با بیش از ۵۰۰۰ جلد کتاب خطی و چاپی که بسیاری از آنها را با هزینه شخصی از ایران، هند، مصر و عراق تهیه کرده بود. این کتابخانه بعدها منبع اصلی نگارش الذریعة شد.
• مکاتبه با صدها مؤلف برای تکمیل فهرست‌ها: در دهه‌های پایانی عمر، با ده‌ها مؤلف و ناشر شیعه در ایران، هند، لبنان و عراق مکاتبه می‌کرد تا اطلاعات دقیق آثارشان را بگیرد. او حتی از مؤلفان جوان می‌خواست نسخه‌ای از کتابشان را برای ثبت در الذریعة بفرستند.
وفات
شیخ آقابزرگ در ۱ اسفند ۱۳۴۸ ش (۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ ق) در نجف درگذشت و در جوار حرم امیرالمؤمنین (ع) به خاک سپرده شد. فرزندانش، از جمله احمد منزوی، راه او را در کتاب‌شناسی ادامه دادند.