به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، آیت الله علیرضا اعرافی در اجلاسیه مسئولان برنامه‌ریزی و نظارت ستادی و استانی حوزه‌های علمیه که در دفتر مدیریت حوزه های علمیه در قم برگزار شد، با اشاره به خطبه ۲۲۲ نهج‌البلاغه که به «خطبه ذکر» شهرت دارد، اظهار کرد: تمام حرکات، تلاش‌ها و برنامه‌ریزی‌های ما باید معطوف به رشد و تعالی روحی، معنوی و اخلاقی خودمان و طلاب و فضلای حوزه باشد؛ چراکه غایت نهایی، رشد و تعالی معنوی جامعه و جهان است که فلسفه وجودی حوزه علمیه را تبیین می‌کند.
کلام امیرالمؤمنین(ع) سرآغاز سخن
مدیر حوزه های علمیه ادامه داد: برای اینکه بدانیم مسیر درست فعالیت‌های علمی و تربیتی حوزه چیست، باید سخن را از کلامی آغاز کنیم که راهنمای ما در این مسیر نورانی و مبارک است؛ خطبه ۲۲۲ نهج‌البلاغه که به خطبه ذکر معروف است و در فضیلت و عمق این خطبه، سخنان فراوانی از بزرگان نقل شده است.
وی افزود: این خطبه شریف هنگام تلاوت آیه ۳۷ سوره نور «رِجَالٌ لَا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ ۙ یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ» صادر شده است و در حقیقت شرح و تجلی همان آیه‌ای است که به مردانی اشاره دارد که هیچ تجارت و داد و ستدی آنان را از یاد خدا غافل نمی‌کند.
تفسیر و توصیف امام علی(ع) از ذکر
مدیر حوزه‌های علمیه کشور با قرائت فراز ابتدایی خطبه «إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی جَعَلَ الذِّکْرَ جِلاءً لِلْقُلُوبِ تَسْمَعُ بِهِ بَعْدَ الْوَقْرَةِ وَ تُبْصِرُ بِهِ بَعْدَ الْعَشْوَةِ وَ تَنْقَادُ بِهِ بَعْدَ الْمُعَانَدَةِ...» در تبیین این فراز گفت: این، تصویری است که امام علی علیه‌السلام از حقیقت «ذکر» ارائه می‌دهد. ذکر، مفهومی اصیل و درون‌زاد است؛ حالتی قلبی و نفسانی که در برابر غفلت و نسیان قرار دارد. این کیفیت قلبی، اگر در درون انسان ریشه بدواند، بر زبان، اعضا و همه ساحات وجود انسان چه در سطح فردی و چه اجتماعی اثر می‌گذارد.
آثار روانی و روحی ذکر از نگاه امیرالمؤمنین(ع)
آیت‌الله اعرافی در ادامه افزود: در این خطبه، چهار ویژگی برای ذکر قلبی بیان شده است:
اول: خداوند ذکر را جِلاءً لِلْقُلوب قرار داده است، به گونه‌ای که دل را صیقل می‌دهد و زنگار را می‌زداید؛
دوم آنکه دل انسان را پس از ناشنوایی، شنوا می‌سازد؛
سوم آنکه بعد از نابینایی، چشم را بینا می‌کند؛
چهارم، روح سرکش را نرم و تسلیم حق می‌گرداند.
وی تصریح کرد: این‌ها آثار روان‌شناختی ذکرند. هنگامی که توجه قلبی به عالم غیب پیدا شود، تفاوت بنیادینی در انسان پدید می‌آید؛ انسان در دو گونه زندگی قرار دارد: یکی زندگی منهای ذکر که حتی در اوج بهره‌مندی‌های مادی نیز با قلب زنگارگرفته، گوش ناشنوا و چشم نابینا همراه است؛ و دیگری زندگی همراه با ذکر که در آن حواس و قوا متناسب با نور الهی تنظیم می‌شوند.
دو گونه ذکر در زندگی انسان
آیت‌الله اعرافی در ادامه گفت: ما دو نوع ذکر داریم؛ یکی «ذکر دنیایی» که متوجه متاع دنیا و شئون مادی است و نتیجه آن، حیاتی محدود به دنیا می‌باشد؛ و دیگری «ذکر الهی» که پرواز روح به مراتب بالاتر را در پی دارد. در حالت اول، تمام قوا بر محور تعلقات مادی تنظیم می‌شوند، اما در ذکر الهی، قلب فرماندهی جدیدی می‌یابد و انسان وارد حیات طیبه می‌شود.
عضو شورای عالی حوزه های علمیه ادامه داد: هنگامی که ذکر در قلب جای گیرد:
چشمه‌های درون انسان جاری می‌شود؛
افق‌ها گشوده می‌گردد؛
گوش شنوا و دل آرام می‌شود.
این همان تفاوت میان زیست طبیعی و زیست متعالی است؛
در زیست اول، انسان در سطح متاع دنیا باقی می‌ماند، اما در زیست دوم، با عروج از سطح طبیعت به مرتبه ذکر می‌رسد که مرکز فرماندهی آن قلب است.
پیامبر(ص) الگوی کامل اهل ذکر
مدیر حوزه‌های علمیه کشور با اشاره به سنت نبوی گفت: در روایات آمده است که پیامبر اکرم(ص) حتی در جمع‌های الهی و معنوی نیز، پس از خروج از مجلس، بیست تا بیست‌وپنج بار استغفار می‌فرمودند. این نشان می‌دهد که حتی پیامبر در بالاترین درجات ذکر، خود را نیازمند توجه و استغفار می‌دانست. بنابراین اساس مسیر معنوی، توجه مداوم قلب به خداوند است.
تداوم رشته ذکر در ادوار تاریخ
آیت‌الله اعرافی در تبیین بخش دوم خطبه ۲۲۲ به نگاه اجتماعی امام علی(ع) اشاره کرد و گفت: حضرت می‌فرمایند: «مَا بَرِحَ لِلَّهِ عَزَّتْ آلَاؤُهُ فِی الْبُرْهَةِ بَعْدَ الْبُرْهَةِ وَ فِی أَزْمَانِ الْفَتَرَاتِ عِبَادٌ نَاجَاهُمْ فِی فِکْرِهِمْ وَ کَلَّمَهُمْ فِی ذَاتِ عُقُولِهِمْ...» یعنی رشته ذکر و هدایت در هیچ زمان از زمین قطع نمی‌شود. حتی در دوران فترت و غیبت پیامبران بزرگ، خداوند بندگانی دارد که با آنها در عقل و فکرشان سخن می‌گوید و آنان را پرچمدار ذکر خود قرار می‌دهد.
مدیر حوزه های علمیه افزود: این پرچمداران، احیاگران ذکر الهی‌اند که در همه زمان‌ها حجت خدا را بر مردم تمام می‌کنند. اگر کسی در این مسیر گام بردارد و در این کاروان قرار گیرد، جایگاهی عظیم دارد؛ و حوزه‌های علمیه، باید خود را در زمره همین کاروان احیاگران ذکر بدانند.
ذکر، ذاکر و مذکر؛ سه مرتبه از سلوک الهی
عضو شورای عالی حوزه های علمیه خاطرنشان کرد: هرگاه این خطبه را می‌خوانم، دو جهت در آن برایم جذاب است؛ یکی اینکه از زبان امیرالمؤمنین(ع) است که امین بیان و راهبر معرفت است، و دوم اینکه آن را نخستین بار از زبان مرحوم استاد شهید مطهری شنیدم که با طنین زیبایی تلاوت کردند.
وی افزود: در خطبه ۲۲۲ نهج البلاغه سه محور مطرح است:
نخست اینکه ذکر چه منطق و ارزشی دارد؛
دوم اینکه پرچمداران ذکر چه ویژگی‌هایی دارند؛
سوم، نقش اجتماعی آنان چیست.
امام می‌فرماید: یُذَکِّرُونَ بِأَیَّامِ اللَّهِ وَ یُخَوِّفُونَ مَقَامَهُ بِمَنْزِلَةِ الْأَدِلَّةِ فِی الْفَلَوَاتِ؛ یعنی آنان که خود اهل ذکرند، دیگران را نیز به یاد خدا می‌اندازند و چون راهنمایان در بیابان‌ها، بشر را به چشمه حیات رهنمون می‌شوند.
مدیر حوزه های علمیه تأکید کرد: حوزه باید این سه مرتبه را در خود جمع کند؛ ذکر قلبی، ذاکر بودن، و سپس مذکر شدن؛ یعنی تبدیل شدن به راهنمایان جامعه. مدیران و برنامه‌ریزان حوزه نیز باید بدانند که جایگاه‌شان در همین مسیر است و مبادا از معیارهای الهی و تربیتی غفلت کنند.
حوزه‌های علمیه امتداد تاریخی احیاگران ذکر الهی‌اند / انقلاب اسلامی تحولی بی‌سابقه در مسیر اندیشه دینی ایجاد کرد
آیت‌الله علیرضا اعرافی در ادامه سخنان خود به تبیین رویکرد تاریخی حوزه و جایگاه کنونی آن در تمدن اسلامی پرداخت و گفت: وقتی تاریخ هزار و چندصد ساله حوزه را مرور می‌کنیم، فراز و فرودهای بسیاری را شاهدیم، اما در مجموع منحنی حرکت اجتماعی و سیاسی حوزه‌های علمیه رو به پیشرفت و تعالی بوده است.
نقش روحانیت در تحولات اجتماعی و سیاسی
مدیر حوزه‌های علمیه کشور با اشاره به نقش‌آفرینی جریان‌های علمی و شیعی در طول تاریخ افزود: بعد از عصر حضور معصومین(ع)، جریان‌های مختلف علوی و علمی همچون ادریسیان، علویان طبرستان، فاطمیان در شمال آفریقا، آل بویه در ایران و عراق، و سربداران و سپس صفویه، در مسیر قدرت الهی و در پیوند با آموزه‌های اهل‌بیت(ع) حرکت کردند. در همه این تحولات، روحانیت و علمای بزرگ یا در صف نخست بوده‌اند یا نقش پشتیبان و راهبردی ایفا کرده‌اند.
وی ادامه داد: در این میان دو دوره تاریخی بسیار برجسته است؛ یکی عصر مغول و دیگری دوران صفویه. این دو مقطع نقش مهمی در شکل‌گیری تمدن علمی و دینی شیعه داشته‌اند. در این دوران، علمای بزرگی چون علامه حلی، خواجه نصیرالدین طوسی و محقق کرکی، چه در عرصه پیشرفت‌های دانشی و چه در تحولات اجتماعی و سیاسی، نقشی بی‌بدیل داشتند.
انقلاب اسلامی؛ تحولی راهبردی در تاریخ هزارساله حوزه
آیت‌الله اعرافی با تأکید بر اینکه انقلاب اسلامی پدیده‌ای کاملاً متمایز از تحولات گذشته است، گفت: انقلاب اسلامی و قیام امام خمینی(ره) با هیچ یک از مقاطع تاریخی قابل مقایسه نیست. این تحول، تجدیدی بزرگ در سیر هزارساله حوزه و تفکر دینی به شمار می‌آید، چراکه برای نخستین‌بار، اندیشه دینی در قلب راهبری تحول اجتماعی و تمدنی قرار گرفت و کانون اصلی هدایت یک جریان جهانی شد.
وی اظهار کرد: آنچه امام(ره) و حوزه قم رقم زدند، نقطه عطفی در تاریخ اسلام است؛ چراکه در هیچ دوره‌ای، دین و مرجعیت علمی و فکری حوزه، به این شکل در رأس مدیریت و هدایت جامعه قرار نگرفته بود. این اتفاق، یک «تحول کلان راهبردی» و «تغییر تمدنی بنیادین» است که از قم سرچشمه گرفته و امروز ما در مرکز آن قرار داریم.
پیچیدگی و مسئولیت سنگین حوزه در عصر جدید
مدیر حوزه‌های علمیه افزود: امروز ما و شما در میدانی زیست می‌کنیم که فوق‌العاده پرمخاطره و پیچیده است. تحولات شتابان جهانی و چالش‌های فکری و فرهنگی، اقتضا می‌کند که حوزه‌های علمیه با بصیرت، عمق، و آمادگی در این میدان حاضر شوند. هرگاه به عظمت این دوره و پیچیدگی این مرحله می‌نگرم، در می‌یابم که ما در دوره‌ای خطیر قرار داریم و باید در حد وسع، نقش‌آفرینی عالمانه و شجاعانه داشته باشیم.
رسالت حوزه در امتداد انقلاب اسلامی
آیت‌الله اعرافی بیان کرد: نتیجه دو محور نخست سخن من این است که؛
نخست باید در مقام «ذاکر و مذکّر» قرار بگیریم؛ یعنی حوزه باید خودش اهل ذکر، اهل بیداری، و اهل تذکر به جامعه باشد.
دوم آنکه ما در موقعیتی تاریخی قرار داریم که امتداد انقلاب اسلامی و امام خمینی(ره) است؛ مسیری که با هزار چالش همراه بوده و خواهد بود، اما مسیری فوق‌العاده و پر برکت است.
مدیر حوزه های علمیه در ادامه تصریح کرد: این نگاه، اگر در جان حوزه جای گیرد، صبر، شجاعت، تلاش و جهاد علمی و فرهنگی را به همراه می‌آورد. ارزش انسان نیز هنگامی نمایان می‌شود که در این مسیر قرار گیرد.
عضو شورای عالی حوزه های علمیه تصریح کرد: خداوند نعمتی به ما داده است که در هیچ دوره‌ای از تاریخ سابقه نداشته؛ نعمت حضور در مسیر احیای دین در عصر جدید. باید قدر این نعمت را بدانیم و در این راه نقش‌آفرین باشیم.
نکات مدیریتی و راهبردی در برنامه‌ریزی و نظارت حوزه‌های علمیه
مدیر حوزه های علمیه کشور در ادامه به تشریح نکات مدیریتی و راهبردی حوزه‌های علمیه پرداخت و بر اهمیت تحلیل دقیق، آینده‌پژوهی، کیفیت محصول تربیتی، و نقش نهاد روحانیت در جامعه تأکید کرد.
قدرت تحلیل و آینده‌پژوهی
مدیر حوزه‌های علمیه با اشاره به ضرورت قدرت تحلیلی برنامه‌ریزان اظهار کرد: قدرت برنامه‌ریزان حوزه در ستاد و صف، باید توانایی تحلیل عوامل و متغیرهای پیچیده مؤثر در رسالت حوزه در عصر جدید را داشته باشد. این تحلیل بنیادین می‌تواند موقعیت حوزه در نقشه عالم، فرصت‌ها و چالش‌های پیش رو را روشن سازد.
وی افزود: بر اساس این تحلیل جامع و راهبردی، باید توانایی روزافزون در آینده‌پژوهی، آینده‌نگری و آینده‌پژوهی سناریویی کسب شود و گزینه‌های متنوعی برای شرایط مختلف پیش‌بینی شود. نگاه قوی به آینده و آمادگی انعطاف‌پذیر در شرایط متفاوت، شرط لازم برنامه‌ریزی حوزه در عصر حاضر است.
پیچیدگی مدیریت تربیت
آیت‌الله اعرافی تأکید کرد: کار تربیت و به ویژه مدیریت تربیت در حوزه، کاری پیچیده است؛ چرا که هم کنشگران(مربیان و نخبگان) انسان هستند و هم محصول مورد نظر، یعنی پرورش انسان و تولید فکر، نیازمند تدبیر دقیق است.
مدیر حوزه های علمیه تصریح کرد: تمام فرایند آموزش و تربیت باید بر کیفیت و خروجی نهایی تمرکز داشته باشد؛ یعنی علاوه بر تربیت طلاب و مدرسان، تأثیر آنان در محیط و جامعه نیز مورد توجه قرار گیرد.
اهمیت کیفیت و تجربه تاریخی
وی افزود: در برنامه‌ریزی حوزه، کیفیت باید فراتر از شاخص‌های کمی باشد. همه چشم‌ها باید بر این باشد که عالم، مبلغ و مدرسی که از چرخه حوزه بیرون می‌آید، چه تأثیری در جامعه خواهد داشت.
مدیر حوزه های علمیه کشور اظهار کرد: با وجود ضرورت استفاده از روش‌ها و فناوری‌های جدید، تجارب و تراث هزار و چندصدساله حوزه باید حفظ شود. این تجربه‌های ارزشمند، گنجینه‌ای برای حل مشکلات جدید و الهام‌بخش برای برنامه‌ریزی معاصر است.
فناوری و فرصت‌ها
عضو شورای عالی حوزه های علمیه به تأثیر فناوری‌های پیشرفته و به ویژه هوش مصنوعی در آموزش و پژوهش اشاره کرد و گفت: امروز تحولات علوم شناختی و فناوری‌های شناختی، ابزارهای جدیدی برای کنشگری علمی و فکری فراهم کرده‌اند که هم فرصت‌های بی‌نظیر و هم چالش‌های بزرگ دارند. حوزه باید این فناوری‌ها را در چارچوب مأموریت‌های تربیتی و پژوهشی به کار گیرد.
رتبه‌بندی و مشارکت ذینفعان
آیت‌الله اعرافی درباره نظام رتبه‌بندی طلاب و کارکنان حوزه بیان کرد: جلسات متعددی در این زمینه برگزار شده و کار خوب آغاز شده است، اما لازم است این نظام به سمت ارتقای کیفیت، محصول و خروجی نهایی پیش رود.
وی همچنین بر اهمیت مشارکت ذینفعان و مخاطبان در تمامی فرایندهای برنامه‌ریزی و نظارت تأکید کرد و گفت: این مشارکت، از برنامه‌ریزی استانی آغاز و در ستاد ادامه می‌یابد تا هر طرح و برنامه‌ای بدون توجه به ذینفعان به نتیجه نرسد.
نظارت هوشمند و خودارزیابی
آیت‌الله اعرافی افزود: نظارت باید هوشمند، غیررسمی و حتی الامکان پنهان باشد؛ این کار هنر و قواعد خاص خود را می‌طلبد. همچنین، خودارزیابی و خودنظارتی پایه‌ای برای ارزیابی‌های بعدی است و نخستین جایی که نظارت آغاز می‌شود، خود افراد هستند.
وی تصریح کرد: نتایج ارزیابی باید نرم، نافذ و همراه با تکریم باشد تا مقاومت منفی ایجاد نشود. در برخورد با افراد نباید تعریض، تحقیر یا برجسته‌سازی بی‌جا صورت گیرد؛ بلکه تعادل و دقت متعادل در شناخت مسائل باید حفظ شود.
نظام تشویق و انگیزه‌بخشی
مدیر حوزه‌های علمیه خاطرنشان کرد: گام‌هایی در جهت تشویق و انگیزه‌بخشی برداشته شده، اما هنوز کامل نیست و نیاز به توسعه و تقویت دارد.
وی در ادامه بیان کرد: نظارت راهبردی حوزه شامل تمامی بخش‌ها می‌شود؛ آموزش، پشتیبانی، تهذیب، تبلیغ و پژوهش همگی باید محترم شمرده شوند و در جمع‌بندی و افق بلند، متناسب با اسناد راهبردی و برنامه‌های میان‌مدت دیده شوند.
به گفته آیت الله اعرافی، کار بخش‌های نظارتی و برنامه‌ریزی، تسهیل، زمینه‌سازی برای ابتکار، خلاقیت و خودارزیابی است و هر چه بیشتر در این حوزه تلاش شود، نتایج بهتر خواهد بود.
نگاه جامع، مقایسه گذشته و آینده
مدیر حوزه های علمیه افزود: هدف اصلی ما ایجاد رقابت بین بخش‌ها نیست، بلکه مقایسه گذشته و امروز و نگاه به آینده اهمیت دارد. این فرایند، پایه‌ای برای بهبود عملکرد و توسعه حوزه است. نتایج اجتماعی و بیرونی فعالیت‌های حوزه نیز باید مدنظر باشد؛ حوزه نه یک نهاد جزئی بلکه یک منظومه جامع و کلان است که تأثیر آن باید در جامعه نمایان باشد.
تأکید بر توجه ویژه اندیشه امام(ره) و رهنمودهای رهبری و مراجع
آیت‌الله اعرافی خاطرنشان کرد: اندیشه های امام خمینی(ره) و راهبردهای مقام معظم رهبری به ویژه پیام «حوزه پیشرو و سرآمد»، باید راهنمای برنامه‌ریزی و نظارت حوزه باشد. هدایت و رهنمودهای مراجع عظام و بزرگان حوزه، مکمل این مسیر است و باید در طراحی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها مورد استفاده قرار گیرد.
مدیر حوزه های علمیه کشور در پایان گفت: با رعایت این اصول، حوزه‌های علمیه می‌توانند در مسیر تعالی روحی و اخلاقی طلاب، تربیت نسل آینده و نقش‌آفرینی تمدنی و اجتماعی، نقش بی‌بدیلی ایفا کنند و پرچمدار احیای ذکر الهی و گفتمان انقلاب اسلامی در جامعه و جهان باشند.
به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، آیت الله علیرضا اعرافی در اجلاسیه مسئولان برنامه‌ریزی و نظارت ستادی و استانی حوزه‌های علمیه که در دفتر مدیریت حوزه های علمیه در قم برگزار شد، با اشاره به خطبه ۲۲۲ نهج‌البلاغه که به «خطبه ذکر» شهرت دارد، اظهار کرد: تمام حرکات، تلاش‌ها و برنامه‌ریزی‌های ما باید معطوف به رشد و تعالی روحی، معنوی و اخلاقی خودمان و طلاب و فضلای حوزه باشد؛ چراکه غایت نهایی، رشد و تعالی معنوی جامعه و جهان است که فلسفه وجودی حوزه علمیه را تبیین می‌کند.
کلام امیرالمؤمنین(ع) سرآغاز سخن
کلام امیرالمؤمنین(ع) سرآغاز سخنمدیر حوزه های علمیه ادامه داد: برای اینکه بدانیم مسیر درست فعالیت‌های علمی و تربیتی حوزه چیست، باید سخن را از کلامی آغاز کنیم که راهنمای ما در این مسیر نورانی و مبارک است؛ خطبه ۲۲۲ نهج‌البلاغه که به خطبه ذکر معروف است و در فضیلت و عمق این خطبه، سخنان فراوانی از بزرگان نقل شده است.
وی افزود: این خطبه شریف هنگام تلاوت آیه ۳۷ سوره نور «رِجَالٌ لَا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ ۙ یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ» صادر شده است و در حقیقت شرح و تجلی همان آیه‌ای است که به مردانی اشاره دارد که هیچ تجارت و داد و ستدی آنان را از یاد خدا غافل نمی‌کند.
تفسیر و توصیف امام علی(ع) از ذکر
تفسیر و توصیف امام علی(ع) از ذکرمدیر حوزه‌های علمیه کشور با قرائت فراز ابتدایی خطبه «إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی جَعَلَ الذِّکْرَ جِلاءً لِلْقُلُوبِ تَسْمَعُ بِهِ بَعْدَ الْوَقْرَةِ وَ تُبْصِرُ بِهِ بَعْدَ الْعَشْوَةِ وَ تَنْقَادُ بِهِ بَعْدَ الْمُعَانَدَةِ...» در تبیین این فراز گفت: این، تصویری است که امام علی علیه‌السلام از حقیقت «ذکر» ارائه می‌دهد. ذکر، مفهومی اصیل و درون‌زاد است؛ حالتی قلبی و نفسانی که در برابر غفلت و نسیان قرار دارد. این کیفیت قلبی، اگر در درون انسان ریشه بدواند، بر زبان، اعضا و همه ساحات وجود انسان چه در سطح فردی و چه اجتماعی اثر می‌گذارد.
آثار روانی و روحی ذکر از نگاه امیرالمؤمنین(ع)
آثار روانی و روحی ذکر از نگاه امیرالمؤمنین(ع)آیت‌الله اعرافی در ادامه افزود: در این خطبه، چهار ویژگی برای ذکر قلبی بیان شده است:
اول: خداوند ذکر را جِلاءً لِلْقُلوب قرار داده است، به گونه‌ای که دل را صیقل می‌دهد و زنگار را می‌زداید؛
دوم آنکه دل انسان را پس از ناشنوایی، شنوا می‌سازد؛
سوم آنکه بعد از نابینایی، چشم را بینا می‌کند؛
چهارم، روح سرکش را نرم و تسلیم حق می‌گرداند.
وی تصریح کرد: این‌ها آثار روان‌شناختی ذکرند. هنگامی که توجه قلبی به عالم غیب پیدا شود، تفاوت بنیادینی در انسان پدید می‌آید؛ انسان در دو گونه زندگی قرار دارد: یکی زندگی منهای ذکر که حتی در اوج بهره‌مندی‌های مادی نیز با قلب زنگارگرفته، گوش ناشنوا و چشم نابینا همراه است؛ و دیگری زندگی همراه با ذکر که در آن حواس و قوا متناسب با نور الهی تنظیم می‌شوند.
دو گونه ذکر در زندگی انسان
دو گونه ذکر در زندگی انسانآیتالله اعرافی در ادامه گفت: ما دو نوع ذکر داریم؛ یکی «ذکر دنیایی» که متوجه متاع دنیا و شئون مادی است و نتیجه آن، حیاتی محدود به دنیا می‌باشد؛ و دیگری «ذکر الهی» که پرواز روح به مراتب بالاتر را در پی دارد. در حالت اول، تمام قوا بر محور تعلقات مادی تنظیم می‌شوند، اما در ذکر الهی، قلب فرماندهی جدیدی می‌یابد و انسان وارد حیات طیبه می‌شود.
عضو شورای عالی حوزه های علمیه ادامه داد: هنگامی که ذکر در قلب جای گیرد:
چشمه‌های درون انسان جاری می‌شود؛
افق‌ها گشوده می‌گردد؛
گوش شنوا و دل آرام می‌شود.
این همان تفاوت میان زیست طبیعی و زیست متعالی است؛
در زیست اول، انسان در سطح متاع دنیا باقی می‌ماند، اما در زیست دوم، با عروج از سطح طبیعت به مرتبه ذکر می‌رسد که مرکز فرماندهی آن قلب است.
پیامبر(ص) الگوی کامل اهل ذکر
پیامبر(ص) الگوی کامل اهل ذکرمدیر حوزه‌های علمیه کشور با اشاره به سنت نبوی گفت: در روایات آمده است که پیامبر اکرم(ص) حتی در جمع‌های الهی و معنوی نیز، پس از خروج از مجلس، بیست تا بیست‌وپنج بار استغفار می‌فرمودند. این نشان می‌دهد که حتی پیامبر در بالاترین درجات ذکر، خود را نیازمند توجه و استغفار می‌دانست. بنابراین اساس مسیر معنوی، توجه مداوم قلب به خداوند است.
تداوم رشته ذکر در ادوار تاریخ
تداوم رشته ذکر در ادوار تاریخآیتالله اعرافی در تبیین بخش دوم خطبه ۲۲۲ به نگاه اجتماعی امام علی(ع) اشاره کرد و گفت: حضرت می‌فرمایند: «مَا بَرِحَ لِلَّهِ عَزَّتْ آلَاؤُهُ فِی الْبُرْهَةِ بَعْدَ الْبُرْهَةِ وَ فِی أَزْمَانِ الْفَتَرَاتِ عِبَادٌ نَاجَاهُمْ فِی فِکْرِهِمْ وَ کَلَّمَهُمْ فِی ذَاتِ عُقُولِهِمْ...» یعنی رشته ذکر و هدایت در هیچ زمان از زمین قطع نمی‌شود. حتی در دوران فترت و غیبت پیامبران بزرگ، خداوند بندگانی دارد که با آنها در عقل و فکرشان سخن می‌گوید و آنان را پرچمدار ذکر خود قرار می‌دهد.
مدیر حوزه های علمیه افزود: این پرچمداران، احیاگران ذکر الهی‌اند که در همه زمان‌ها حجت خدا را بر مردم تمام می‌کنند. اگر کسی در این مسیر گام بردارد و در این کاروان قرار گیرد، جایگاهی عظیم دارد؛ و حوزه‌های علمیه، باید خود را در زمره همین کاروان احیاگران ذکر بدانند.
ذکر، ذاکر و مذکر؛ سه مرتبه از سلوک الهی
ذکر، ذاکر و مذکر؛ سه مرتبه از سلوک الهیعضو شورای عالی حوزه های علمیه خاطرنشان کرد: هرگاه این خطبه را می‌خوانم، دو جهت در آن برایم جذاب است؛ یکی اینکه از زبان امیرالمؤمنین(ع) است که امین بیان و راهبر معرفت است، و دوم اینکه آن را نخستین بار از زبان مرحوم استاد شهید مطهری شنیدم که با طنین زیبایی تلاوت کردند.
وی افزود: در خطبه ۲۲۲ نهج البلاغه سه محور مطرح است:
نخست اینکه ذکر چه منطق و ارزشی دارد؛
دوم اینکه پرچمداران ذکر چه ویژگی‌هایی دارند؛
سوم، نقش اجتماعی آنان چیست.
امام می‌فرماید: یُذَکِّرُونَ بِأَیَّامِ اللَّهِ وَ یُخَوِّفُونَ مَقَامَهُ بِمَنْزِلَةِ الْأَدِلَّةِ فِی الْفَلَوَاتِ؛ یعنی آنان که خود اهل ذکرند، دیگران را نیز به یاد خدا می‌اندازند و چون راهنمایان در بیابان‌ها، بشر را به چشمه حیات رهنمون می‌شوند.
مدیر حوزه های علمیه تأکید کرد: حوزه باید این سه مرتبه را در خود جمع کند؛ ذکر قلبی، ذاکر بودن، و سپس مذکر شدن؛ یعنی تبدیل شدن به راهنمایان جامعه. مدیران و برنامه‌ریزان حوزه نیز باید بدانند که جایگاه‌شان در همین مسیر است و مبادا از معیارهای الهی و تربیتی غفلت کنند.
حوزه‌های علمیه امتداد تاریخی احیاگران ذکر الهی‌اند / انقلاب اسلامی تحولی بی‌سابقه در مسیر اندیشه دینی ایجاد کرد
حوزه‌های علمیه امتداد تاریخی احیاگران ذکر الهی‌اند / انقلاب اسلامی تحولی بی‌سابقه در مسیر اندیشه دینی ایجاد کردآیتالله علیرضا اعرافی در ادامه سخنان خود به تبیین رویکرد تاریخی حوزه و جایگاه کنونی آن در تمدن اسلامی پرداخت و گفت: وقتی تاریخ هزار و چندصد ساله حوزه را مرور می‌کنیم، فراز و فرودهای بسیاری را شاهدیم، اما در مجموع منحنی حرکت اجتماعی و سیاسی حوزه‌های علمیه رو به پیشرفت و تعالی بوده است.
نقش روحانیت در تحولات اجتماعی و سیاسی
نقش روحانیت در تحولات اجتماعی و سیاسیمدیر حوزه‌های علمیه کشور با اشاره به نقش‌آفرینی جریان‌های علمی و شیعی در طول تاریخ افزود: بعد از عصر حضور معصومین(ع)، جریان‌های مختلف علوی و علمی همچون ادریسیان، علویان طبرستان، فاطمیان در شمال آفریقا، آل بویه در ایران و عراق، و سربداران و سپس صفویه، در مسیر قدرت الهی و در پیوند با آموزه‌های اهل‌بیت(ع) حرکت کردند. در همه این تحولات، روحانیت و علمای بزرگ یا در صف نخست بوده‌اند یا نقش پشتیبان و راهبردی ایفا کرده‌اند.
وی ادامه داد: در این میان دو دوره تاریخی بسیار برجسته است؛ یکی عصر مغول و دیگری دوران صفویه. این دو مقطع نقش مهمی در شکل‌گیری تمدن علمی و دینی شیعه داشته‌اند. در این دوران، علمای بزرگی چون علامه حلی، خواجه نصیرالدین طوسی و محقق کرکی، چه در عرصه پیشرفت‌های دانشی و چه در تحولات اجتماعی و سیاسی، نقشی بی‌بدیل داشتند.
انقلاب اسلامی؛ تحولی راهبردی در تاریخ هزارساله حوزه
انقلاب اسلامی؛ تحولی راهبردی در تاریخ هزارساله حوزهآیتالله اعرافی با تأکید بر اینکه انقلاب اسلامی پدیده‌ای کاملاً متمایز از تحولات گذشته است، گفت: انقلاب اسلامی و قیام امام خمینی(ره) با هیچ یک از مقاطع تاریخی قابل مقایسه نیست. این تحول، تجدیدی بزرگ در سیر هزارساله حوزه و تفکر دینی به شمار می‌آید، چراکه برای نخستین‌بار، اندیشه دینی در قلب راهبری تحول اجتماعی و تمدنی قرار گرفت و کانون اصلی هدایت یک جریان جهانی شد.
وی اظهار کرد: آنچه امام(ره) و حوزه قم رقم زدند، نقطه عطفی در تاریخ اسلام است؛ چراکه در هیچ دوره‌ای، دین و مرجعیت علمی و فکری حوزه، به این شکل در رأس مدیریت و هدایت جامعه قرار نگرفته بود. این اتفاق، یک «تحول کلان راهبردی» و «تغییر تمدنی بنیادین» است که از قم سرچشمه گرفته و امروز ما در مرکز آن قرار داریم.
پیچیدگی و مسئولیت سنگین حوزه در عصر جدید
پیچیدگی و مسئولیت سنگین حوزه در عصر جدیدمدیر حوزه‌های علمیه افزود: امروز ما و شما در میدانی زیست می‌کنیم که فوق‌العاده پرمخاطره و پیچیده است. تحولات شتابان جهانی و چالش‌های فکری و فرهنگی، اقتضا می‌کند که حوزه‌های علمیه با بصیرت، عمق، و آمادگی در این میدان حاضر شوند. هرگاه به عظمت این دوره و پیچیدگی این مرحله می‌نگرم، در می‌یابم که ما در دوره‌ای خطیر قرار داریم و باید در حد وسع، نقش‌آفرینی عالمانه و شجاعانه داشته باشیم.
رسالت حوزه در امتداد انقلاب اسلامی
رسالت حوزه در امتداد انقلاب اسلامیآیتالله اعرافی بیان کرد: نتیجه دو محور نخست سخن من این است که؛
نخست باید در مقام «ذاکر و مذکّر» قرار بگیریم؛ یعنی حوزه باید خودش اهل ذکر، اهل بیداری، و اهل تذکر به جامعه باشد.
دوم آنکه ما در موقعیتی تاریخی قرار داریم که امتداد انقلاب اسلامی و امام خمینی(ره) است؛ مسیری که با هزار چالش همراه بوده و خواهد بود، اما مسیری فوق‌العاده و پر برکت است.
مدیر حوزه های علمیه در ادامه تصریح کرد: این نگاه، اگر در جان حوزه جای گیرد، صبر، شجاعت، تلاش و جهاد علمی و فرهنگی را به همراه می‌آورد. ارزش انسان نیز هنگامی نمایان می‌شود که در این مسیر قرار گیرد.
عضو شورای عالی حوزه های علمیه تصریح کرد: خداوند نعمتی به ما داده است که در هیچ دوره‌ای از تاریخ سابقه نداشته؛ نعمت حضور در مسیر احیای دین در عصر جدید. باید قدر این نعمت را بدانیم و در این راه نقش‌آفرین باشیم.
نکات مدیریتی و راهبردی در برنامه‌ریزی و نظارت حوزه‌های علمیه
نکات مدیریتی و راهبردی در برنامه‌ریزی و نظارت حوزه‌های علمیهمدیر حوزه های علمیه کشور در ادامه به تشریح نکات مدیریتی و راهبردی حوزه‌های علمیه پرداخت و بر اهمیت تحلیل دقیق، آینده‌پژوهی، کیفیت محصول تربیتی، و نقش نهاد روحانیت در جامعه تأکید کرد.
قدرت تحلیل و آینده‌پژوهی
قدرت تحلیل و آیندهپژوهیمدیر حوزه‌های علمیه با اشاره به ضرورت قدرت تحلیلی برنامه‌ریزان اظهار کرد: قدرت برنامه‌ریزان حوزه در ستاد و صف، باید توانایی تحلیل عوامل و متغیرهای پیچیده مؤثر در رسالت حوزه در عصر جدید را داشته باشد. این تحلیل بنیادین می‌تواند موقعیت حوزه در نقشه عالم، فرصت‌ها و چالش‌های پیش رو را روشن سازد.
وی افزود: بر اساس این تحلیل جامع و راهبردی، باید توانایی روزافزون در آینده‌پژوهی، آینده‌نگری و آینده‌پژوهی سناریویی کسب شود و گزینه‌های متنوعی برای شرایط مختلف پیش‌بینی شود. نگاه قوی به آینده و آمادگی انعطاف‌پذیر در شرایط متفاوت، شرط لازم برنامه‌ریزی حوزه در عصر حاضر است.
پیچیدگی مدیریت تربیت
پیچیدگی مدیریت تربیتآیتالله اعرافی تأکید کرد: کار تربیت و به ویژه مدیریت تربیت در حوزه، کاری پیچیده است؛ چرا که هم کنشگران(مربیان و نخبگان) انسان هستند و هم محصول مورد نظر، یعنی پرورش انسان و تولید فکر، نیازمند تدبیر دقیق است.
مدیر حوزه های علمیه تصریح کرد: تمام فرایند آموزش و تربیت باید بر کیفیت و خروجی نهایی تمرکز داشته باشد؛ یعنی علاوه بر تربیت طلاب و مدرسان، تأثیر آنان در محیط و جامعه نیز مورد توجه قرار گیرد.
اهمیت کیفیت و تجربه تاریخی
اهمیت کیفیت و تجربه تاریخیوی افزود: در برنامه‌ریزی حوزه، کیفیت باید فراتر از شاخص‌های کمی باشد. همه چشم‌ها باید بر این باشد که عالم، مبلغ و مدرسی که از چرخه حوزه بیرون می‌آید، چه تأثیری در جامعه خواهد داشت.
مدیر حوزه های علمیه کشور اظهار کرد: با وجود ضرورت استفاده از روش‌ها و فناوری‌های جدید، تجارب و تراث هزار و چندصدساله حوزه باید حفظ شود. این تجربه‌های ارزشمند، گنجینه‌ای برای حل مشکلات جدید و الهام‌بخش برای برنامه‌ریزی معاصر است.
فناوری و فرصت‌ها
فناوری و فرصتهاعضو شورای عالی حوزه های علمیه به تأثیر فناوری‌های پیشرفته و به ویژه هوش مصنوعی در آموزش و پژوهش اشاره کرد و گفت: امروز تحولات علوم شناختی و فناوری‌های شناختی، ابزارهای جدیدی برای کنشگری علمی و فکری فراهم کرده‌اند که هم فرصت‌های بی‌نظیر و هم چالش‌های بزرگ دارند. حوزه باید این فناوری‌ها را در چارچوب مأموریت‌های تربیتی و پژوهشی به کار گیرد.
رتبه‌بندی و مشارکت ذینفعان
رتبه‌بندی و مشارکت ذینفعانآیتالله اعرافی درباره نظام رتبه‌بندی طلاب و کارکنان حوزه بیان کرد: جلسات متعددی در این زمینه برگزار شده و کار خوب آغاز شده است، اما لازم است این نظام به سمت ارتقای کیفیت، محصول و خروجی نهایی پیش رود.
وی همچنین بر اهمیت مشارکت ذینفعان و مخاطبان در تمامی فرایندهای برنامه‌ریزی و نظارت تأکید کرد و گفت: این مشارکت، از برنامه‌ریزی استانی آغاز و در ستاد ادامه می‌یابد تا هر طرح و برنامه‌ای بدون توجه به ذینفعان به نتیجه نرسد.
نظارت هوشمند و خودارزیابی
نظارت هوشمند و خودارزیابیآیتالله اعرافی افزود: نظارت باید هوشمند، غیررسمی و حتی الامکان پنهان باشد؛ این کار هنر و قواعد خاص خود را می‌طلبد. همچنین، خودارزیابی و خودنظارتی پایه‌ای برای ارزیابی‌های بعدی است و نخستین جایی که نظارت آغاز می‌شود، خود افراد هستند.
وی تصریح کرد: نتایج ارزیابی باید نرم، نافذ و همراه با تکریم باشد تا مقاومت منفی ایجاد نشود. در برخورد با افراد نباید تعریض، تحقیر یا برجسته‌سازی بی‌جا صورت گیرد؛ بلکه تعادل و دقت متعادل در شناخت مسائل باید حفظ شود.
نظام تشویق و انگیزه‌بخشی
نظام تشویق و انگیزهبخشیمدیر حوزه‌های علمیه خاطرنشان کرد: گام‌هایی در جهت تشویق و انگیزه‌بخشی برداشته شده، اما هنوز کامل نیست و نیاز به توسعه و تقویت دارد.
وی در ادامه بیان کرد: نظارت راهبردی حوزه شامل تمامی بخش‌ها می‌شود؛ آموزش، پشتیبانی، تهذیب، تبلیغ و پژوهش همگی باید محترم شمرده شوند و در جمع‌بندی و افق بلند، متناسب با اسناد راهبردی و برنامه‌های میان‌مدت دیده شوند.
به گفته آیت الله اعرافی، کار بخش‌های نظارتی و برنامه‌ریزی، تسهیل، زمینه‌سازی برای ابتکار، خلاقیت و خودارزیابی است و هر چه بیشتر در این حوزه تلاش شود، نتایج بهتر خواهد بود.
نگاه جامع، مقایسه گذشته و آینده
نگاه جامع، مقایسه گذشته و آیندهمدیر حوزه های علمیه افزود: هدف اصلی ما ایجاد رقابت بین بخش‌ها نیست، بلکه مقایسه گذشته و امروز و نگاه به آینده اهمیت دارد. این فرایند، پایه‌ای برای بهبود عملکرد و توسعه حوزه است. نتایج اجتماعی و بیرونی فعالیت‌های حوزه نیز باید مدنظر باشد؛ حوزه نه یک نهاد جزئی بلکه یک منظومه جامع و کلان است که تأثیر آن باید در جامعه نمایان باشد.
تأکید بر توجه ویژه اندیشه امام(ره) و رهنمودهای رهبری و مراجع
تأکید بر توجه ویژه اندیشه امام(ره) و رهنمودهای رهبری و مراجعآیتالله اعرافی خاطرنشان کرد: اندیشه های امام خمینی(ره) و راهبردهای مقام معظم رهبری به ویژه پیام «حوزه پیشرو و سرآمد»، باید راهنمای برنامه‌ریزی و نظارت حوزه باشد. هدایت و رهنمودهای مراجع عظام و بزرگان حوزه، مکمل این مسیر است و باید در طراحی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها مورد استفاده قرار گیرد.
مدیر حوزه های علمیه کشور در پایان گفت: با رعایت این اصول، حوزه‌های علمیه می‌توانند در مسیر تعالی روحی و اخلاقی طلاب، تربیت نسل آینده و نقش‌آفرینی تمدنی و اجتماعی، نقش بی‌بدیلی ایفا کنند و پرچمدار احیای ذکر الهی و گفتمان انقلاب اسلامی در جامعه و جهان باشند.
∎