شفقنا- مدیر حوزه های علمیه گفت: مرحوم میرزای نائینی در عین پایبندی به سنت و توجه به تحولات جدید، نمونه‌ای ممتاز از تعادل و جامع‌نگری در اندیشه اسلامی است. ایشان در پرداختن به مباحث جدید، هیچگاه از اصالت‌ها و مناهج قویم اجتهادی فاصله نگرفت و در عین حال، در مواجهه با مسائل نو نیز کوتاهی نکرد.
به گزارش خبرنگار شفقنا، آیت‌الله علیرضا اعرافی، پیش از ظهر امروز در کنگره بزرگداشت میرزای نائینی، با بیان اینکه احیای یاد عالمان مجاهد، احیای حیات علمی، اخلاقی و تمدنی حوزه است، ابراز داشت: این جلسه، نه‌تنها یادواره‌ای برای بزرگداشت میرزا نائینی، بلکه مجمعی برای تأمل در میراث فکری، فقهی و تمدنی اوست؛ شخصیتی که در تاریخ اندیشه اسلامی، از پایه‌گذاران تفکر اصلاحی در نسبت میان دین، عقل و سیاست به‌شمار می‌آید.
وی ابراز امیدواری کرد: برگزاری چنین کنگره‌هایی به تداوم نهضت علمی حوزه و معرفی دقیق اندیشه‌های تمدن‌ساز علمای شیعه منجر شود. این گردهمایی‌ها باید به بازخوانی و بازآفرینی عالمانه آثار بزرگان بینجامد و پیام‌های ماندگار آنان را برای نسل امروز و آینده حوزه و جهان اسلام بازتاب دهد.
مدیر حوزه های علمیه گفت: حقیقتاً میرزای نائینی نماد عقلانیت مجاهدانه و فقیه سیاست‌ورز در روزگار بحران است و بازگشت به اندیشه ایشان به معنای بازگشت به عقلانیت، آزادی و معنویت در چارچوب دین است.
وی افزود: چنین گرامیداشت‌هایی، آثار و تألیفات علمی بزرگان را در معرض دید ارباب علم، اندیشه و پژوهش قرار می‌دهد. همان‌طور که اشاره شد، بیش از چهل اثر مکتوب از آثار مرحوم نائینی در این همایش رونمایی خواهد شد. افزون بر آن، مجموعه‌ای از تحقیقات علمی جدید پیرامون اندیشه و آثار ایشان نیز معرفی می‌شود که بیانگر استمرار تأثیر فکری او بر حوزه‌های علمیه و مجامع علمی است.
وی با تأکید بر اینکه احیای آثار علمی بزرگان یکی از رسالت‌های اصلی حوزه است، تصریح کرد: گرامیداشت این چهره‌ها نه‌تنها ادای دین به آنان است، بلکه هویت‌بخش جامعه اسلامی و حوزه‌های علمیه نیز هست. این بزرگداشت‌ها برای نسل جوان، طلاب، پژوهشگران و استادان جوان الهام‌بخش است. آنان در پرتو چنین مجالسی درمی‌یابند که مسیر آینده، در گرو تداوم راه نائینی‌ها، محققان و عالمان بصیر و مجاهدی است که راه را به امت اسلام نشان دادند.
وی با تأکید بر اینکه مجاهدت‌های علمی و اجتماعی عالمان بزرگ الهام‌بخش امروز حوزه است، خاطرنشان کرد: ما در حوزه‌های علمیه امروز نیازمند بازگشت و بازخوانی سیره پاک، سنت‌های علمی و شیوه‌های زیست اخلاقی این بزرگان هستیم، چه آن که مرحوم میرزای نائینی نمونه‌ای از عالمی جامع و مجاهد است که علم، تقوا و مسئولیت اجتماعی را در کنار هم به نمایش گذاشت.
وی در تبیین مسیر زندگی علمی و مهاجرت‌های نائینی گفت: شخصیت علمی مرحوم نائینی از اصفهان آغاز شد، سپس به سامراء و از آنجا به کربلا و نجف اشرف رسید. ایشان در مقطعی حدود یک سال به قم تبعید شدند و پس از آن مجدداً به نجف بازگشتند. این زندگی پرفرازونشیب و سرشار از مجاهدت و برکت، برای امروز ما نیز الهام‌بخش است.
اعرافی در ادامه با اشاره به جامعیت علمی مرحوم نائینی اظهار داشت: در بُعد علمی، مرحوم علامه نائینی از جامعیتی ممتاز و عمقی کم‌نظیر برخوردار بود. فقه، اصول، اندیشه کلامی و حدیث‌شناسی ایشان نشان از تسلط و عمق علمی فوق‌العاده داشت. آثار ایشان در حوزه‌های گوناگون از انسجام درونی، استدلال دقیق و روح اجتهادی برخوردار است.
وی ادامه داد: مرحوم نائینی از مشارب علمی و مکاتب گوناگون بهره‌مند بود. او از فضای علمی اصفهانِ آن روزگار تا محضر میرزای شیرازی در سامراء و حوزه علمی نجف بهره برد و در همه این محافل، نه‌تنها تأثیر گرفت، بلکه تأثیرگذار نیز بود. به‌ویژه در دوره متأخر و حضور ایشان در نجف، برکات فراوانی بر حوزه‌های علمیه جاری ساخت.
عضو شورای عالی حوزه های علمیه همچنین ضمن تشریح ویژگی‌های مکتب فکری نائینی بیان داشت: در سیره و سنت علمی میرزای نائینی، چند ویژگی برجسته دیده می‌شود؛ نخست، پیوند عمیق با سنت علمی اجتهادی پیشین است. ایشان بر منهج استوار اجتهادی و تاریخی حوزه‌های علمیه پایدار ماند و حتی یک گام از مبانی اصیل اجتهاد فاصله نگرفت. دوم، در عین این پایبندی به سنت، او اهل نوآوری، ابتکار و اجتهاد پویا بود؛ به‌گونه‌ای که به‌عنوان یکی از نقاط عطف در تاریخ علم اصول و اندیشه اسلامی شناخته می‌شود.
حوزه‌های علمیه باید میراث این بزرگان را با زبان روز بازخوانی کنند
وی خاطرنشان کرد: مرحوم میرزای نائینی توانست در عین وفاداری به سنت علمی حوزه، افق‌های جدیدی را در فهم دین، فقه اجتماعی، و نسبت دین و سیاست بگشاید. ایشان عالمی بود که با عقلانیت اجتهادی خود، به‌ویژه در اثر معروف تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، نقش تعیین‌کننده‌ای در تبیین اندیشه اسلامیِ معطوف به عدالت، آزادی و مسئولیت اجتماعی ایفا کرد.
عضو شورای عالی حوزه های علمیه همچنین با تأکید بر ضرورت تداوم راه علمی و فکری میرزای نائینی گفت: حوزه‌های علمیه باید میراث این بزرگان را با زبان روز بازخوانی کنند و با تأسی به روش اجتهادی، بین سنت و تحولات روزگار پیوند برقرار نمایند. آینده حوزه و امت اسلامی در گرو چنین بازخوانی و بازسازی خردمندانه‌ای است؛ بازخوانی‌ای که در پرتو عقلانیت دینی و اجتهاد زنده و پویا مسیر رشد و تعالی جامعه را روشن سازد.
وی، در ادامه به تبیین جایگاه علمی و روش‌شناختی میرزای نائینی پرداخت و گفت: مرحوم نائینی در عین پایبندی به سنت و توجه به تحولات جدید، نمونه‌ای ممتاز از تعادل و جامع‌نگری در اندیشه اسلامی است. ایشان در پرداختن به مباحث جدید، هیچگاه از اصالت‌ها و مناهج قویم اجتهادی فاصله نگرفت و در عین حال، در مواجهه با مسائل نو نیز کوتاهی نکرد. این همان نقطه درخشان در سیره علمی مرحوم نائینی است که به‌درستی می‌توان آن را الجمع بین الأصالة و المعاصرة نامید.
میرزای نائینی از هیچ خط قرمزی در مبانی فکری و کلامی تشیع عبور نکرد
وی با تأکید بر اینکه میرزای نائینی همزمان با وفاداری به سنت‌های علمی حوزه، نوآوری و نظریه‌پردازی را در سطوح عالی پی گرفت، افزود: ایشان در همه عرصه‌های علمی، از فقه و اصول تا مباحث کلامی و فلسفی، هم دست عمیق در سنت پیشین داشت و هم صاحب نگاه آینده‌نگر بود. مرحوم میرزای نائینی از هیچ خط قرمزی در مبانی فکری و کلامی تشیع عبور نکرد، اما با همان سرمایه اصیل و عمیق، اهل ابتکار، نوآوری و نظریه‌پردازی بود. این ویژگی بزرگ ایشان سبب شد تا در تاریخ حوزه، به‌عنوان نقطه تعادل میان حفظ سنت و پاسخ‌گویی به نیازهای روز شناخته شود.
اعرافی یادآور شد: در دنیای اسلام، برخی در سنت می‌مانند و نگاهی به مسائل جدید ندارند و برخی دیگر وارد عرصه‌های نو می‌شوند اما مناهج اصیل اجتهاد را کنار می‌گذارند، با این حال میرزای نائینی در نقطه اعتدال ایستاده بود؛ هم وفادار به میراث علمی حوزه و هم پاسخ‌گو به چالش‌های فکری و اجتماعی جدید.
میرزای نائینی مجتهدی به‌روز، دقیق و پاسخ‌گو به همه مسائل مستحدثه عصر خود است
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم همچنین با اشاره به مجموعه آثار منتشرشده از این فقیه بزرگ گفت: در همین مجموعه چهل‌جلدی که با اهتمام بزرگان حوزه تدوین و آماده انتشار شده و امروز نیز از آن رونمایی خواهد شد، می‌بینیم که مرحوم نائینی در بخش استفتائات و فتاوا، مجتهدی به‌روز، دقیق و پاسخ‌گو به همه مسائل مستحدثه عصر خود است؛ در عین آنکه بر منهج درست و قویم اجتهادی و جواهری حرکت می‌کند.
وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به نقش نائینی در تحول علم اصول تصریح کرد: علم اصول با نائینی یک جهش بزرگ را تجربه کرد. به‌رغم همه نوآوری‌های وحید بهبهانی، شیخ اعظم انصاری، آخوند خراسانی و دیگر بزرگان، اصول در دستان نائینی ورزیده شد و به یک نظام علمی منسجم و دستگاهی عمیق بدل گردید. اصول مرحوم نائینی منظم، دارای مباحث دقیق، تحلیل‌های نو و تقریرهای تازه از مباحث پیشینیان است. در دستگاه اصولی او، افزون بر قواعد استنباط احکام، تحلیل‌های کلامی، فلسفی و حتی زبان‌شناختی دقیقی به‌چشم می‌خورد که درک متون اسلامی، قرآن و سنت را در افقی تازه ممکن می‌سازد.
مرحوم نائینی توانست بین عمق علمی و نگاه عرفی جمع کند
وی افزود: در علم اصول مرحوم نائینی، هیچ سطحی‌نگری وجود ندارد. ایشان از کنار هیچ مسئله‌ای ساده عبور نمی‌کند. همه مباحث ایشان عمق دارد و تا ژرفای مفاهیم را می‌کاود. با این‌حال، در تحلیل‌ها نیز عرفی و مبتنی بر فضای تفاهمی نصوص و روایات است. مرحوم نائینی توانست بین عمق علمی و نگاه عرفی جمع کند؛ این جمع میان دقت عقلی و فهم عرفی از نصوص، یکی از امتیازات ویژه روش اوست.
آیت‌الله اعرافی همچنین با تأکید بر اینکه دستگاه اصول نائینی تحولی بنیادین در نظام اجتهاد ایجاد کرد، ابراز داشت: این دستگاه اصولی به‌سرعت در نجف و سپس در سایر حوزه‌های علمیه انعکاس یافت و موجب بالندگی علمی بسیاری از شاگردان و مجتهدان بعدی شد. مرحوم علامه نائینی از حافظه‌ای قوی، هوشی سرشار و نبوغی ممتاز برخوردار بود. ایشان بیان روان، قلمی استوار، تسلط کامل بر ادبیات فارسی و عربی، و قدرتی چشمگیر در تربیت شاگردان داشت.
وی با اشاره به جایگاه شاگردان مکتب نائینی گفت:از مکتب فقهی و اصولی ایشان به لطف الهی، شاگردان و مقرران برجسته‌ای برخاستند که هر یک در گسترش و انتقال اندیشه او به حوزه‌های نجف، قم و سایر مراکز علمی نقش مؤثر داشتند. این شاگردان افکار ایشان را تبیین و توسعه دادند و به جریان‌سازی علمی و فکری در جهان تشیع انجامید.
عضو خبرگان رهبری اضافه کرد: در کنار همه این نکات علمی، جامعیت، روانی اندیشه و قدرت بیان مرحوم نائینی، همان‌گونه که رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز فرمودند، ایشان را به صاحب مکتب سیاسی و اندیشه‌ورزی تمدنی در دوران معاصر بدل کرده است. مرحوم نائینی در روزگاری بسیار سخت، با شجاعت علمی و بصیرت دینی زیست و تفکر کرد؛ روزگاری که جهان اسلام در برابر چالش‌های بزرگ استعمار، استبداد و بحران هویت قرار داشت.
میرزای نائینی نماد عالم جامع، متفکر اصلاح‌گر و فقیه دوران‌ساز است
اعرافی تأکید کرد: مرحوم میرزای نائینی با عقلانیت اجتهادی، با صیانت از اصول دین و در عین حال با درک عمیق از نیازهای زمان، به ما آموخت که چگونه می‌توان هم وفادار به سنت بود و هم نوآور و متعهد به پاسخ‌گویی به مسائل روز. ایشان نماد عالم جامع، متفکر اصلاح‌گر و فقیه دوران‌ساز است؛ الگویی که حوزه‌های علمیه امروز باید بیش از پیش به او بازگردند و اندیشه او را در مسیر تحولات فکری و تمدنی آینده امت اسلامی زنده نگاه دارند.
وی ضمن بررسی شرایط تاریخی و اجتماعی عصر مرحوم میرزا محمدحسین نائینی اظهار داشت: مرحوم نائینی در نیمه دوم قرن نوزدهم و نیمه نخست قرن بیستم زندگی می‌کرد. این دوره، زمانی است که جهان شاهد تحولات فکری، فلسفی، اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای بود و در بسیاری از مناطق، این تحولات با ما فاصله داشت اما در عالم اسلام نیز بازتاب‌هایی یافت. جنگ جهانی اول، تغییرات عمیقی در توازن قدرت جهانی ایجاد کرد و جهان اسلام از پیامدهای آن بی‌نصیب نماند.
مرحوم نائینی بزرگمرد زمانه بود
اعرافی همچنین با اشاره به فضای فکری آن دوره بیان داشت:در این دوره، از یک سو، تحولات علمی و فکری و از سوی دیگر، استعمار و تجاوز قدرت‌های غربی به سرزمین‌های اسلامی رخ می‌داد. انبوه افکار و آموزه‌های گوناگون وارد جهان اسلام می‌شد و در این شرایط، مرحوم نائینی در گوشه‌های سامراء و نجف، هرگز محصور نماند و با آفاق گسترده جهان آشنا شد و به تحلیل مسائل نو پرداخت. ایشان ریشه‌دار و پایبند به مناهج قویم اجتهادی بود و در عین حال، مرد زمانه و حاکم بر روندهای فکری و اجتماعی عصر خود بود.
وی افزود: مرحوم نائینی در علم، سردمدار، پرچمدار و جریان‌ساز بود و در اندیشه سیاسی اسلام نیز مکتب‌ساز شد. همان‌گونه که رهبر انقلاب فرمودند، میرزای نائینی نمونه‌ای ممتاز از ابتکار و اندیشه‌ورزی در مسائل نو و امور سیاسی و حکمرانی است. ایشان با بزرگان درجه یک زمان خود، از جمله اسفهانی، و جمعی دیگر از متفکران حوزه نجف، به رقابت علمی و فکری می‌پرداخت و در این عرصه هم نوآوری داشت و هم جامعیت علمی گسترده‌ای را عرضه کرد.
ضرورت بازشناسی شخصیت و دامنه فکری میرزای نائینی
وی با اشاره به ویژگی‌های علمی نائینی گفت: ابتکارات مرحوم نائینی در حوزه‌های گوناگون، از اصول و فقه تا ترتیبات اجتماعی، الفاظ، حجیت و حکم، تحولات بزرگی ایجاد کرد که در تاریخ علم اصول کم‌نظیر است. افکار نائینی پس از افکار مرحوم خراسانی در حوزه‌ها انتشار یافت و پیروان و ناقدان بسیاری یافت. حضرت امام (ره) با وجود احترام فراوانی که به نائینی داشتند، بارها نظرات او را نقد و بررسی کردند و این نشان‌دهنده اهمیت جایگاه علمی ایشان است.
وی همچنین تأکید کرد: امروز نیز، در حوزه‌های نجف و سایر مراکز علمی، درس خارج نائینی هر هفته تدریس می‌شود و کمتر جلسه‌ای می‌گذرد که در بحث اصول و فقه، نظریات و استدلال‌های نائینی مورد بررسی قرار نگیرد. این امر الهام‌بخش طلاب و اساتید جوان در قم، نجف و سایر حوزه‌هاست و نشان‌دهنده ضرورت بازشناسی شخصیت و دامنه فکری اوست. مرحوم نائینی، مانند خورشیدی در منظومه اندیشه اسلامی می‌درخشد و بهره‌گیری از اندیشه او برای امروز و فردای حوزه‌ها ضروری است.
سیره و کلام مرحوم نائینی، تحلیلی و راهگشا بود
اعرافی همچنین به مواجهه میرزای نائینی با شرایط سیاسی و اجتماعی بیان داشت: مرحوم نائینی پس از جنگ جهانی اول زندگی می‌کرد؛ دوره‌ای که جهان اسلام متفرق شد و اثرات استعمار غرب به شدت مشهود بود. ایشان تحولات فکری و سیاسی غرب در قرن نوزدهم و بیستم را تجربه کرد و تحلیل نمود، همزمان با شناخت تهدیدات استعمار و تهاجم افکار غربی، جایگاه و نقش جهان اسلام را درک کرد. نائینی با این آشفتگی‌ها و چالش‌ها مواجه شد و در عین حال، مرد زمانه خود باقی ماند، تحلیلگر و راهگشا بود و توانست اصول و قواعد فقهی و سیاسی اسلام را در پاسخ به مسائل نوین تبیین و استوار سازد.
وی همچنین با اشاره به جایگاه رفیع میرزای نائینی در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی گفت: این مرجع بزرگ و عالم والامقام، چه در زمانی که در کنار میرزا شیرازی بود، چه در دوره حضور در کنار آخوند خراسانی و چه در زمانی که خود مرجعیت را عهده‌دار شد، همواره دلسوز عالم اسلام و ملت‌های ایران و عراق بود. ایشان مسائل زمانه را درک می‌کرد و هیچگاه از مواجهه با دشواری‌ها و مخاطرات شانه خالی نکرد. نائینی، در تمام این مراحل، در میدان اثرگذاری و نقش‌آفرینی حضور داشت و الگوی اندیشه سیاسی و حکمرانی را به‌گونه‌ای ارائه کرد که همزمان آگاهی دقیق از تحولات زمانه و تعهد به اصول اسلامی و اجتماعی را نشان می‌دهد.
وی با اشاره به کنشگری فعال مرحوم نائینی اظهار داشت:نائینی در مهم‌ترین نهضت‌ها و جنبش‌های ایران و عراق، کنشگری بسیار مؤثر و برجسته‌ای داشت. چه در کنار میرزا شیرازی و چه در کنار آخوند خراسانی، و حتی در دوره‌ای که خود عهده‌دار مرجعیت بود، ایشان نقش پیشرو و اثرگذار داشت. نیم‌قرن حضور او در ایران و عراق و فعالیت‌های او در این دو کشور، اهمیت ویژه‌ای دارد و امروز نیز الگویی برای طلاب و پژوهشگران است.
وی ادامه داد: در همان سنین جوانی و میانسالی، نائینی مورد اعتماد میرزای شیرازی بود. ایشان در تصمیم‌گیری‌ها و حرکت‌های سیاسی میرزا شیرازی مشارکت داشت و نظراتش اثرگذار بود. این اعتماد و اثرگذاری، پیش از آنکه نائینی به مقامات اجتماعی و مرجعیت دست یابد، نشان‌دهنده جایگاه علمی و فکری او در میان بزرگان زمانه بود.
اعرافی افزود: پس از مهاجرت به نجف، مرحوم نائینی در کنار مرحوم آخوند خراسانی قرار گرفت. اگرچه شاید رابطه شاگردی سنتی به معنای کامل برقرار نبود، اما اعتماد کامل آخوند خراسانی به او مشهود بود. بسیاری از بیانیه‌های سیاسی، اعلامیه‌های مهم و تصمیمات اجتماعی نجف در آن دوران با مشورت نائینی و به تکیه بر دیدگاه‌های او شکل گرفت.
وی در ادامه با اشاره به نقش علامه نائینی در قیام‌های ضد استعمار ابراز داشت: نائینی در جریان قیام‌های عراق علیه سلطه انگلیس، پیشگام و اثرگذار بود. نقش ایشان و همراهانش در هدایت حرکت‌های مردمی و سیاسی، تا آنجا برجسته بود که تبعید آنان به قم به عنوان نتیجه مستقیم این فعالیت‌ها رقم خورد. این سیره میرزای نائینی، ترکیبی از علم، آگاهی سیاسی، شجاعت و مسئولیت اجتماعی است و نشان‌دهنده تعهد عمیق او به مصالح امت اسلام و ملت‌های منطقه است.
اعرافی گفت: امام خمینی(ره) در تاریخ معاصر نقطه عطفی خلق کرد که فهم قهرمانانه ملت ایران و حرکت تحول‌آفرین حوزه‌های علمیه در کنار آن، نمونه‌ای بی‌سابقه در هزار سال گذشته است. جریان حوادث از بغداد و عصر مغول تا نهضت مشروطه، فراز و فرودهای متعدد داشته است، اما در دوران امام، تحولی بنیادین در امت اسلام و ملت ایران رخ داد.
عزت معنوی، روحی و اخلاقی آیت الله نائینی هنوز به‌درستی در جامعه شناخته نشده است
وی با اشاره به اهمیت تاریخ حوزه‌های علمیه افزود: امروز حوزه‌های علمیه باید به‌عنوان انگیزه‌ای برای طلبه‌ها و استادان، تاریخ دقیق فعالیت‌های علمی و اجتماعی خود را مورد بررسی قرار دهند و از آن برای پاسخ به نیازهای امروز بهره ببرند. بزرگانی چون میرزای نائینی و آخوند خراسانی برخلاف برخی پیشینیان، با نقش‌آفرینی هوشمندانه در نجف، در عرصه سیاست فعال بودند و توصیه‌های راهگشایی ارائه دادند.
مدیر حوزه های علمیه همچنین تأکید کرد: باید هم کامیابی‌ها و هم ناکامی‌های گذشته را مدنظر قرار دهیم. نهضت مشروطه درس‌های بزرگی داشت؛ از حرکت‌های نوعی و قیام‌های بزرگ گرفته تا تلاش برای رهایی از استبداد و استعمار. روحانیت همواره در کنار ملت ایران نقش‌آفرینی کرده است. امام بزرگوار با تحلیل جامع نهضت‌های گذشته، از تنباکو و مشروطه تا نهضت نفت، سامانه‌ای نوین بنیان نهادند که مرجعیت و ولایت در آن نقطه محوری است.
وی افزود: میرزای نائینی علاوه بر ویژگی‌های علمی ممتاز، دارای شخصیت اجتماعی و سیاسی برجسته بود. عزت معنوی، روحی و اخلاقی او هنوز به‌درستی در جامعه شناخته نشده است. امروز بیش از هر زمان دیگری به الگوهای اخلاقی و معنوی بزرگ نیاز داریم که نائینی در صدر آن‌ها قرار دارد.