شاید به مناسبت سرقت عجیب و غریب از «لوور» بود که دو روز پیش «گاردین» پرونده کتاب‌دزدی در اروپا را بازخوانی کرد. هرچند وزارت فرهنگ فرانسه سرقت از «لوور» را جنایت علیه میراث فرهنگی ملی قلمداد کرده و اروپایی‌ها تلاش می‌کنند تا جایی که امکان دارد بابت این حادثه، شوک‌زده به نظر برسند، اما «پاول دورف» در پستی نوشت: «سرقت از لوور برای من تعجب‌آور نیست... این اتفاق نشان می‌دهد کشوری که روزگاری بزرگ بود حالا وارد مرحله زوال شده است!» مالک تلگرام می‌خواهد بگوید مردم اروپا باید کم‌کم به چنین جنایت‌هایی عادت کنند! اروپایی‌ها فقط تجربه جنایتی چون سرقت جواهرات از موزه‌ها را ندارند و گویا پیش از این انواع و اقسام جنایت‌های فرهنگی دیگر را هم تجربه کرده و البته توپش را هم به زمین جنایتکاران فرهنگی در روسیه و... انداخته‌اند!
الماس‌های گمشده
دو سال پیش خبرگزاری «فرانس۲۴» گزارشی با تیتر: «الماس‌های گمشده» ماجرای سرقت کتاب‌های کمیاب روسی از کتابخانه‌های اروپایی را بازخوانی کرد.
در این گزارش آمده بود: «قفسه‌های ادبیات روسیه قرن نوزدهم طی دو سال گذشته در لهستان و کشورهای بالتیک غارت شده و آثار اصلی با آثار تقلبی جایگزین شده‌اند. موجی از سرقت آثار کلاسیک نادر روسی به ارزش میلیون‌ها یورو از کتابخانه‌های سراسر اروپای شرقی، ردپایی از خود به جا گذاشته است که به حراجی‌های روسیه ختم می‌شود. کتابخانه دانشگاه ورشو ماه گذشته از سرقت آثار، ازجمله چاپ اول آثار الکساندر پوشکین و نیکولای گوگول مطلع شد. یک دیپلمات سابق، متخصص سیاست روسیه و استاد دانشگاه ورشو، به خبرگزاری فرانسه گفت: مثل این است که جواهرات تاج سلطنتی را از زیر خاک بیرون بیاورید... خوشبختانه همه چیز برداشته نشده، اما چند زمرد، الماس و یاقوت از بین رفته است. کارشناسان معتقدند آثار دزدیده شده به روسیه راه پیدا کرده‌اند و حداقل برخی از آن‌ها در حراج‌های شتاب‌زده در مسکو به فروش رسیده‌اند. نخستین سرقت سال گذشته (۲۰۲۲) در کتابخانه ملی لتونی کشف شد. در همان ماه، دو مرد که ادعا می‌کردند در حال مطالعه سانسور و سیاست‌های چاپ در اوایل قرن نوزدهم روسیه هستند، به کتابخانه دانشگاه شهر تارتو در استونی رفتند و آثار تقریباً ۲۰۰ ساله پوشکین و گوگول را درخواست کردند. چهار ماه بعد مسئولان کتابخانه متوجه شدند آن‌ها نسخه‌های اصلی را برده و به جایش هشت نسخه جعلی را به کتابخانه برگردانده‌اند! کمی بعد کتابخانه دانشگاه ویلنیوس لیتوانی هم متوجه شد ۱۷ کتاب کمیاب روسی با همین روش به سرقت رفته است. دانشگاه ورشو هم تاکنون (سال۲۰۲۳) ۷۹ کتاب مفقود شده را شناسایی کرده است. یکی از کارمندان کتابخانه دانشگاه ورشو که نخواست نامش فاش شود، به خبرگزاری فرانسه گفت: «انگار اینجا، سارقان در مقیاس صنعتی عمل می‌کردند!».
سرنخ جنایت‌ها
گاردین روز سه‌شنبه‌ای که گذشت در گزارشی مفصل ابعاد دیگر ماجرا را تشریح کرد: «شبکه‌ای بین‌المللی از دزدان کتاب طی دو سال ده‌ها نسخه نایاب از آثار ادبی روسیه را از کتابخانه‌های اروپا ربوده‌اند و هنوز انگیزه و پشت‌پرده واقعی این سرقت‌ها در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است».بین سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳، دست‌کم ۱۷۰ نسخه نادر و ارزشمند از کلاسیک‌های ادبی روسیه از کتابخانه‌هایی در سراسر اروپا ناپدید شدند. آیا این دزدی‌ها کار فرصت‌طلبان سطح پایین بود یا نیروهای پنهان بزرگ‌تری در کار بودند؟ اما سرقت کتابخانه ورشو تنها یک نقطه در مسیر طولانی جرایم کتاب‌بازها نبود؛ این مجموعه جرایم بین بهار ۲۰۲۲ و زمستان ۲۰۲۳ از شمال شرقی اروپا تا جنوب‌غرب آن گسترش یافت تا ۱۷۰ کتاب نادر روسی به ارزش بیش از ۵/۲ میلیون پوند از کشورهای متعددی ناپدید شدند: از کتابخانه ملی لتونی در ریگا، دانشگاه‌های استونی، لیوِنیای لیتوانی، کتابخانه ملی فنلاند در هلسینکی، کتابخانه ملی جمهوری چک در پراگ بگیرید تا کتابخانه دیدروت در لیون، کتابخانه ملی فرانسه و دانشگاه زبان‌ها و تمدن‌ها در پاریس، کتابخانه ژنو در سوئیس، ایالتی برلین و کتابخانه ایالتی باواریا.این سطح از مقیاس و پیچیدگی تا پیش از این نظیر نداشت. روش کار دزدان در شهرهای مختلف تقریباً مشابه بود یعنی دو نفر با هویت جعلی نسخه‌های نادر روسی را از انبارهای کتابخانه سفارش می‌دادند. اگر مراقبت بیشتر بود، یک نفرهم مسئول پرت کردن حواس کتابدار می‌شد تا نفر دیگر کتاب را از ساختمان خارج کند. در ورشو آن‌ها ادعا کردند از اسلواکی هستند، در هلسینکی به‌عنوان لهستانی خود را معرفی کردند، در ریگا ادعا کردند پناهجوی اوکراینی‌اند و در پاریس گفتند اهل بلغارستان‌اند و مشغول مطالعه ادبیات دموکراتیک روسیه هستند.
سارقان غیرحرفه‌ای
گاردین می‌نویسد: «برای حل معمای سرقت‌های پوشکین، همکاری‌های اروپایی گسترده‌ای لازم بود. در مارس ۲۰۲۴، آژانس مبارزه با جرایم اتحادیه اروپا (Eurojust) تیم تحقیقات مشترکی متشکل از پلیس فرانسه، لیتوانی، لهستان و سوئیس تشکیل داد. گرجستان هم به عنوان کشور شریک عملیاتی دعوت شد».در میان فرضیه‌های مختلف این پرسش هم مطرح بود که آیا تمام سرقت‌ها به دست یک گروه متمرکز انجام شده‌اند یا رقابتی میان چند باند صورت گرفته تا به نسخه‌های ارزشمند برسند. زمان شروع جرایم نیز مهم بود: سرقت‌ها در فضای تنش بالا میان روسیه و اتحادیه اروپا آغاز شدند. آیا این اقدام‌ها صرفاً کار مجرمان فرصت‌طلب بود یا عملی هماهنگ برای بازگرداندن میراث فرهنگی روسیه؟
نقطه اشتراک تمام سرقت‌ها، نام پوشکین بود. پوشکین عمدتاً برای دو اثرش با نام‌های «یوگنی اونگین» و «ملکه پیک‌ها» شناخته شده است، اما در روسیه جایگاه بسیار بنیادی در فرهنگ دارد. یکی از نکات قابل‌توجه درباره سرقت‌ها این است که برخی از آن‌ها بسیار ساده بودند. نخستین سرقت در مارس تا آوریل ۲۰۲۲ در کتابخانه دانشگاه تالین رخ داد. سارق توانست ۱۰ جلد کتاب نادر را قرض بگیرد و درواقع آن‌ها را برنگرداند. در آوریل همان سال هم او با همدستش به کتابخانه ملی ریگا رفت و نسخه‌ای از پوشکین به نام «پولتاوا» را همراه سایر آثار در سالن مطالعه کتابخانه سفارش دادند، سپس برچسب‌ها را تراشیده و کتاب‌ها را زیر لباسشان پنهان کردند و از ساختمان خارج شدند. «نیک وایلدینگ» مورخ بریتانیایی و متخصص چاپ‌های جعلی درباره کیفیت نسخه‌های بدلی معتقد است بسیاری از این بدل‌ها در یک روز تهیه شده‌اند و به نظر می‌رسد دزدها آماتور بوده‌اند نه حرفه‌ای! در دانشگاه تارتو، نسخه‌هایی که به‌صورت بدل جایگزین شده بودند، برگه‌هایی از کتاب‌های آلمانی قرن نوزدهمی بودند که به جلد اصلی پوشکین بسته شده بودند که این هم ترفندی بسیار ساده و ابتدایی بود.گاردین در پایان گزارشش می‌نویسد: با اینکه مشخص شده آثار سرقتی به روسیه رسیده‌اند، اما هیچ‌کدام از نسخه‌های اصلی هنوز از این کشور بازگردانده نشده‌اند و به نظر هم نمی‌رسد به‌زودی چنین اتفاقی بیفتد.