به گزارش ایرنا، بر اساس گزارش‌ سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، سالانه حدود یک‌ سوم از کل مواد غذایی تولید شده در جهان معادل ۱.۳ میلیارد تن به شکل ضایعات از بین می‌رود. تلفات غذایی (Food Losses) به کاهش کمی یا کیفی مواد غذایی در مراحل اولیه زنجیره تامین (از تولید تا عمده‌فروشی) اطلاق می‌شود که به طور عمده ناشی از محدودیت‌های فنی، مالی و مدیریتی است.

این پدیده در مراحل برداشت، فرآوری، نگهداری، حمل و نقل و عرضه به صورت عمده فروشی رخ می‌دهد و مهم‌ترین علل وقوع آن ضعف فناوری‌های برداشت، کمبود زیرساخت‌های انبارداری، نگهداری و زنجیره سرد، دسترسی نداشتن به فناوری‌های نوین یا مناسب بسته‌بندی و ناکارآمدی سیستم‌های لجستیک و حمل و نقل تخصصی است.

در مقابل، دورریز غذایی (Food Waste) به کاهش کمی یا کیفی مواد غذایی در مراحل پایانی زنجیره تأمین (از خرده‌فروشی تا مصرف نهایی) اشاره دارد که عمدتاً متأثر از رفتارها، عادات مصرف و الگوهای فرهنگی-اجتماعی است.

در بخش خرده‌فروشی، دورریز، بیشتر ناشی از استانداردهای سختگیرانه ظاهری برای میوه‌ها و سبزی‌ها، مدیریت ضعیف موجودی و فساد محصولات به دلیل ماندگاری کم است. در سطح خانوار، عوامل متعددی از جمله خرید بیش از نیاز، عدم برنامه‌ریزی برای مصرف، آگاهی ناکافی از روش‌های صحیح نگهداری مواد غذایی، و فرهنگ مهمان‌نوازی افراطی در دورریز غذایی نقش دارند.

اصطلاح کلی ضایعات غذایی (Food Losses and waste) شامل هر دو مفهوم تلفات و دورریز بوده و به کل کاهش کمی و کیفی مواد غذایی در سراسر زنجیره تأمین اطلاق می‌شود. شواهد بین‌المللی نشان می‌دهد در کشورهای در حال توسعه مانند ایران، سهم تلفات غذایی به دلیل ضعف زیرساخت‌های فنی و ضعف فناوری، بسیار بالاتر از دورریز غذایی است.

از این رو، راهبرد مؤثر برای کاهش ضایعات غذایی در نظام کشاورزی و غذا، نیازمند رویکردی دووجهی و یکپارچه است که بر دو رکن اساسی استوار است: کاهش تلفات از طریق فناوری و نوآوری، و کاهش دورریز از طریق تحول فرهنگی و آموزش. کاهش تلفات غذایی مستلزم تحول اساسی در عرصه فناوری است این امر شامل توسعه و بومی‌سازی فناوری‌های نوین در حوزه برداشت، فرآوری و بسته‌بندی، به‌کارگیری سامانه‌های هوشمند ردیابی، پایش، نگهداری و کنترل کیفی و بهداشتی، و همچنین بهینه‌سازی لجستیک و زنجیره تأمین، به ویژه استقرار زنجیره سرد کارآمد برای محصولات با فسادپذیری بالا است.

در کنار این فناوری‌ها، استفاده از فناوری‌های پیشرفته‌ای مانند سنجش از دور، اینترنت اشیاء، هوش مصنوعی و بلاکچین نیز می‌تواند با افزایش کارایی و کاهش زمان بین برداشت تا مصرف، از فساد محصولات و افت کیفیت جلوگیری کند.
در سوی دیگر، کاهش دورریز غذایی نیازمند تحول عمیق در عرصه فرهنگ و نگرش جامعه است. این تحول فرهنگی مستلزم سیاست‌های حمایتی و آموزشی دولت، اجرای برنامه‌های آموزشی ساختاریافته در سطوح مختلف تحصیلی، استفاده هوشمندانه از ظرفیت‌های رسانه‌ای و فضای مجازی، استفاده توانمندی های محققان و مروجان در حوزه آموزش و ترویج کشاورزی و بهره‌گیری از آموزه‌های دینی و ارزش‌های اخلاقی در نهادینه‌سازی فرهنگ پاسداشت نعمت‌ها است. طراحی کمپین‌های ملی برای آگاهی‌بخشی عمومی درباره پیامدهای ضایعات غذایی، آموزش شیوه‌های درست خرید، نگهداری و مصرف، و ترویج فرهنگ صرفه‌جویی و پرهیز از اسراف از جمله راهکارهای مؤثر در این حوزه است.

تغییر نگرش جامعه از "مصرف بیشتر" به "مصرف هوشمندانه و پایدار" می‌تواند به شکل‌گیری الگوی جدیدی از "مصرف مسئولانه" منجر شود. مصرف مسئولانه به معنای خرید و استفاده آگاهانه از منابع، به ویژه غذا، است به گونه‌ای که کمترین آسیب را به محیط زیست، جامعه و اقتصاد وارد کند. این مفهوم فرهنگی فراتر از یک توصیف ساده از الگوهای مصرف بوده و در واقع فراخوانی کنش گرایانه برای اقدام است و بر سه پایه اصلی استوار است.

از منظر زیست‌محیطی، بر کاهش پسماند، بازیافت و انتخاب محصولات سازگار با طبیعت تأکید دارد. در بُعد اقتصادی، بر پرهیز از اسراف، خرید به اندازه نیاز و حمایت از تولیدکنندگان محلی متمرکز است و در بعد اجتماعی-اخلاقی بر رعایت انصاف، توجه به حقوق زنجیره تولید و رعایت اخلاق در مصرف تأکید می کند.

بنابراین، فناوری و فرهنگ دو بازوی مکمل در مدیریت تلفات و دورریز محصولات کشاورزی و غذایی هستند. هرگونه سیاست‌گذاری و برنامه ملی در این زمینه باید با رویکردی دوگانه و هماهنگ، هم به توسعه و بومی‌سازی فناوری‌های کارآمد و هم به ارتقای فرهنگ درست مصرف در جامعه توجه کند. تنها در صورت تلفیق هوشمندانه فناوری و فرهنگ می‌توان به تحقق نظام کشاورزی و غذایی کارآمد، پایدار و عادلانه دست یافت.

اسکندر زند - عضو هیات علمی موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور

هما بهمدی - عضو هیات علمی موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی