انتشار یافته در فصلنامه طب در ورزش

دکتر یکتا نجومی

دوپینگ ژنی به‌عنوان یکی از جدیدترین چالش‌های حوزه پزشکی ورزشی و اخلاق در ورزش، توجه بسیاری از محققان، سیاست‌گذاران و نهادهای ورزشی را به خود جلب کرده است. این پدیده که از پیشرفت‌های علم ژن‌درمانی نشأت می‌گیرد، به معنای استفاده از فناوری‌های ژنتیکی برای بهبود عملکرد ورزشی از طریق دستکاری ژن‌های بدن است. اگرچه دوپینگ ژنی هنوز در مراحل ابتدایی خود قرار دارد و کاربرد گسترده‌ای در ورزش حرفه‌ای نیافته، اما قابلیت‌های بالقوه آن، نگرانی‌هایی را در مورد سلامت ورزشکاران، عدالت در رقابت‌ها و آینده ورزش ایجاد کرده است. در این مقاله، به تعریف دوپینگ ژنی، روش‌های اجرایی آن، فواید و مخاطرات آن، مسائل اخلاقی و قانونی و گروه‌های ورزشی در معرض خطر پرداخته خواهد شد.

دوپینگ ژنی چیست ؟

دوپینگ ژنی به استفاده غیرپزشکی از فناوری ژن‌درمانی برای افزایش توانایی‌های جسمانی ورزشکار اشاره دارد. ژن‌درمانی، که در اصل برای درمان بیماری‌های ژنتیکی یا مزمن مانند سرطان و دیستروفی عضلانی طراحی شده، شامل وارد کردن، حذف یا اصلاح ژن‌ها در بدن بیمار است. در دوپینگ ژنی، این فرآیند به‌منظور تقویت ویژگی‌هایی مانند قدرت عضلانی، استقامت یا سرعت به‌کار گرفته می‌شود. برای مثال، افزودن ژن تولید هورمون اریتروپویتین (EPO) می‌تواند تعداد گلبول‌های قرمز خون را افزایش دهد و ظرفیت حمل اکسیژن را بهبود بخشد، که به‌ویژه در ورزش‌های استقامتی  مزیت قابل‌توجهی ایجاد می‌کند.

روش‌های اصلی دوپینگ ژنی شامل موارد زیر است:

1. انتقال ژن: وارد کردن ژن‌های جدید به بدن از طریق حامل‌هایی مانند ویروس‌های غیرفعال برای ایجاد ویژگی‌های مطلوب.
2. خاموش‌سازی ژن: غیرفعال کردن ژن‌هایی که عملکرد بدن را محدود می‌کنند، مانند ژن‌های تنظیم‌کننده خستگی عضلانی.
3. ویرایش ژن: استفاده از فناوری‌هایی مانند CRISPR-Cas9 برای اصلاح دقیق ژن‌های موجود و ایجاد تغییرات هدفمند در بدن.

این روش‌ها نیازمند تجهیزات پیشرفته و دانش تخصصی هستند و به همین دلیل، دوپینگ ژنی هنوز در مقایسه با دوپینگ دارویی چندان شایع نیست. بااین‌حال، پیشرفت‌های سریع در علم ژنتیک احتمال گسترش آن را در آینده افزایش داده است.

فواید بالقوه دوپینگ ژنی

دوپینگ ژنی برای برخی ورزشکاران و حتی مربیان ممکن است به‌دلیل قابلیت‌هایش جذاب به‌نظر برسد. از جمله فواید احتمالی آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

•  بهبود عملکرد ورزشی: دستکاری ژن‌ها می‌تواند منجر به افزایش قدرت، سرعت یا استقامت شود و شانس موفقیت در رقابت‌ها را بالا ببرد.

•  تشخیص دشوار: برخلاف مواد دوپینگی سنتی که از طریق آزمایش خون یا ادرار شناسایی می‌شوند، تغییرات ژنتیکی به‌سختی قابل‌تشخیص‌اند، زیرا بخشی از ساختار طبیعی بدن ورزشکار می‌شوند.

•  اثرات پایدار: برخلاف داروهای دوپینگی که نیاز به مصرف مکرر دارند، تغییرات ژنتیکی می‌توانند اثری طولانی‌مدت یا حتی دائمی داشته باشند.

با وجود این فواید ظاهری، دوپینگ ژنی با مخاطرات و مسائل متعددی همراه است که نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت.

مخاطرات پزشکی و عوارض دوپینگ ژنی

دوپینگ ژنی به‌دلیل ماهیت پیچیده و ناشناخته‌اش، خطراتی جدی برای سلامت ورزشکاران به‌همراه دارد. برخی از این مخاطرات عبارت‌اند از:

•  عوارض جانبی غیرقابل‌پیش‌بینی: دستکاری ژن‌ها ممکن است به اختلالات غیرمنتظره مانند رشد غیرطبیعی سلول‌ها، نقص ایمنی یا حتی بروز سرطان منجر شود. برای مثال، افزایش بیش‌ازحد هورمون EPO می‌تواند خطر لخته‌شدن خون و سکته را افزایش دهد.

•  عدم بازگشت‌پذیری: برخلاف دوپینگ دارویی که اثراتش با قطع مصرف کاهش می‌یابد، تغییرات ژنتیکی اغلب غیرقابل‌برگشت‌اند و می‌توانند عوارض مادام‌العمر ایجاد کنند.

•  کمبود داده‌های علمی: دوپینگ ژنی هنوز در مراحل آزمایشی است و اطلاعات کافی درباره اثرات بلندمدت آن بر بدن انسان وجود ندارد.

این خطرات، به‌ویژه با شرایط دوپینگ ژنی که به‌صورت غیرقانونی و بدون نظارت پزشکی انجام می شود، می‌توانند سلامت ورزشکار را به‌شدت تهدید کنند.

مسائل اخلاقی و قانونی

دوپینگ ژنی نه‌تنها از منظر پزشکی، بلکه از دیدگاه اخلاقی و قانونی نیز چالش‌برانگیز است. آژانس جهانی مبارزه با دوپینگ (WADA) دوپینگ ژنی را از سال 2003 در فهرست روش‌های ممنوعه خود قرار داده و تلاش‌هایی برای توسعه روش‌های تشخیص آن آغاز کرده است. بااین‌حال، دشواری شناسایی این نوع دوپینگ، اجرای قوانین را با مشکل مواجه کرده است.

از منظر اخلاقی، دوپینگ ژنی اصل رقابت عادلانه را زیر سؤال می‌برد. ورزش باید محلی برای نمایش استعداد، تمرین و تلاش باشد، اما استفاده از فناوری‌های ژنتیکی می‌تواند شکاف ناعادلانه‌ای بین ورزشکارانی که به این روش‌ها دسترسی دارند و دیگران ایجاد کند.

همچنین، فشار بر ورزشکاران برای استفاده از دوپینگ ژنی به‌منظور رقابت با حریفان ممکن است آن‌ها را به پذیرش ریسک‌های پزشکی غیرضروری وادار کند.

ورزشکارانی که بیشتر در معرض دوپینگ ژنی هستند و موارد گزارش‌شده:

دوپینگ ژنی به دلیل پیچیدگی و هزینه‌های بالای فناوری آن، هنوز به‌صورت گسترده در میان ورزشکاران رایج نشده است، اما برخی گروه‌های ورزشی به دلیل نوع رقابت و فشار برای کسب برتری، بیشتر در معرض استفاده از این روش قرار دارند. ورزش‌هایی که نیازمند استقامت بالا، قدرت عضلانی فوق‌العاده یا سرعت استثنایی هستند، به‌طور خاص در کانون توجه این نوع دوپینگ قرار دارند. این ورزش‌ها شامل موارد زیر می‌شوند:

1. ورزش‌های استقامتی: ورزشکارانی مانند دوندگان ماراتن، دوچرخه‌سواران و شناگران استقامتی به دلیل نیاز به ظرفیت بالای انتقال اکسیژن در بدن، ممکن است به دوپینگ ژنی روی آورند. برای مثال، دستکاری ژن تولید هورمون اریتروپویتین (EPO) می‌تواند تعداد گلبول‌های قرمز خون را افزایش دهد و عملکرد آن‌ها را بهبود بخشد.
2. ورزش‌های قدرتی: وزنه‌برداران، بدن‌سازان و ورزشکاران رشته‌های پرتابی (مانند پرتاب دیسک یا چکش) به دلیل تأکید بر قدرت و حجم عضلانی، ممکن است به روش‌هایی مانند خاموش‌سازی ژن میوستاتین (که رشد عضله را محدود می‌کند) علاقه‌مند شوند.
3. ورزش‌های سرعتی: دوندگان سرعت و ورزشکاران رشته‌هایی مانند بوکس یا کشتی که به انفجارهای کوتاه‌مدت انرژی نیاز دارند، ممکن است از فناوری‌های ژنی برای افزایش سرعت واکنش یا بهبود ترمیم عضلانی استفاده کنند.

فشارهای رقابتی، حمایت مالی و انتظار موفقیت در این رشته‌ها می‌تواند ورزشکاران را به‌سوی روش‌های غیرقانونی مانند دوپینگ ژنی سوق دهد. بااین‌حال، شناسایی ورزشکارانی که از این روش استفاده می‌کنند، به دلیل دشواری تشخیص تغییرات ژنتیکی، چالش بزرگی برای نهادهای نظارتی است.

تاکنون، گزارش‌های تأییدشده محدودی از دوپینگ ژنی در ورزش حرفه‌ای منتشر شده است، زیرا روش‌های تشخیص هنوز در مراحل توسعه قرار دارند. آژانس جهانی مبارزه با دوپینگ (WADA) از سال 2003 دوپینگ ژنی را ممنوع اعلام کرده و آزمایش‌هایی برای شناسایی آن طراحی کرده است، اما این آزمایش‌ها هنوز به‌طور کامل قابل‌اعتماد نیستند. برای مثال، در سال‌های اخیر، گمانه‌زنی‌هایی درباره استفاده از فناوری‌های ژنی در میان دوچرخه‌سواران حرفه‌ای وجود داشته، اما فقدان شواهد قطعی مانع از اعلام رسمی این موارد شده است.

نتیجه‌گیری

دوپینگ ژنی، به‌عنوان یکی از دستاوردهای علم ژنتیک، پتانسیل تغییر چشمگیر در عملکرد ورزشی را دارد، اما مخاطرات پزشکی، اخلاقی و قانونی آن نمی‌توانند نادیده گرفته شوند. فدراسیون‌های ورزشی، نهادهای پزشکی و قانون‌گذاران باید با همکاری یکدیگر، روش‌های مؤثری برای شناسایی و پیشگیری از این نوع دوپینگ توسعه دهند. در عین حال، آموزش ورزشکاران و مربیان درباره خطرات دوپینگ ژنی و تأکید بر ارزش‌های رقابت منصفانه  به حفظ سلامت و روح ورزش کمک می کند. آینده دوپینگ ژنی به چگونگی مدیریت این فناوری توسط جامعه جهانی بستگی دارد؛ آیا به ابزاری برای پیشرفت ورزش تبدیل خواهد شد یا تهدیدی برای سلامت و عدالت؟