در قرآن کریم بارها و بارها ذکر شده اهل طهارت، محبوبان خدایند (سوره بقره، آیه ۲۲۲) و سعادت ظاهری و باطنی در طهارت است. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «طهور بخشی از ایمان است» (بحارالانوار، ج۷۷، ص۳۱۶) که برخی علمای اخلاق در تفسیر گفتار آن بزرگوار بیان کرده‌اند: بخش دیگر ایمان عبارت است از آراستن نفس به فضائل ظاهری و باطنی؛ کما اینکه در قرآن کریم در آیات زیادی به این نکته اشاره شده است. در سوره مبارکه شمس آمده است: «به تحقیق رستگار شد آن‌کسی که این نفس را پاکیزه نمود و جان خود را پاک ساخت و بی‌بهره شد آن که آن را آلوده کرد». این همه تأکید گویای این حقیقت است که طهارت قلب بسیار مهم است. هرچند سخن ما در باب آداب زیارت و ارکان آن در بعد باطنی و معنوی منطبق بر آیات قرآن و توصیه‌های روایی ائمه اطهار(ع) است، اما سالکان و عارفان طریقت عرفانی، هفدهمین امر از ضروریات مورد توجه سالک را دوام طهارت می‌دانند. (همواره با وضو باشد و غسل واجب را تأخیر نیندازد) در ادامه به رکنی دیگر از آداب باطنی زیارت، یعنی شرایط معنوی قلب زائر برای زیارت و حفظ آثار آن می‌پردازیم.
با قلبی پاک
یکی از شروط اساسی در ابعاد معنوی و باطنی و یا حقیقت زیارت، آمادگی قلب برای این امر است. منظور از آمادگی، توجه و اقبال قلبی به خدای متعال و فردی است که به زیارتش می‌شتابیم. باید دقت کرد از نظر کارشناسان دینی، مدار قبولی اعمال و مرکز دایره تمامیت و کمال علمای ربانی و عارفان راه حقیقت، توجه به حالات باطنی قلب است. به وسیلهاین توجه و اقبال است که می‌توان از ملک به ملکوت و از خطه خاک به عالم افلاک راه یافت. بر اثر توجه به حالات باطنی قلب است که می‌توان از مقام مادی دنیوی فاصله گرفت و به عرش عاری از مادیات الهی رسید. در سوره توبه آیه ۱۰۸ در مورد مشتاقان به عمل عبادی نماز آمده است: «فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرین؛ در آن (مسجد) مردانی هستند که خواهان پاکی‌اند و خداوند پاکی‌خواهان را دوست دارد». از این موارد می‌توان پاکی معنوی و اهمیت آن در قبولی طاعات را استنباط کرد.
با قلبی پشیمان از بدی‌ها
در شماره‌های پیشین، از طهارت ظاهری صحبت کردیم و گفتیم برای حضور در حرم مطهر، زائر باید پاک باشد و مسیر آن هم در بخش احکام، مشخص و واضح است؛ اما برای پاک کردن قلب و گشودن راه توبه و خشوع که لباس روح است، بیان ذکر استغفار توصیه شده است. بنابراین هنگام نیت به زیارت باید ابتدا توبه و از گناهان استغفار کرد. در نظر بگیرید که توبه شامل پشیمانی، قصد تکرار نکردن و ادای حق‌الناس و قضای حق‌الله است. انسان با گفتن ذکر استغفار به سبب واجباتی که ترک کرده و به خاطر گناهانی که انجام داده و نیز به خاطر ترک حقوقی که از اطرافیان به گردن او بوده، از خداوند طلب آمرزش می‌کند. این عزم و تصمیم بر ترک گناه و توبه که می‌تواند بهترین جا برای آن در محضر امام(ع) باشد در قرآن کریم سوره تحریم، آیه ۸ به این صورت آمده است: «تُوبُوا إِلَی اللهِ تَوْبَةً نَصُوحاً؛ به پیشگاه خدا توبه کنید، توبه‌ای خالص».
با قلبی فروتن
همان‌طور که ناپاکی‌ها را از سر و روی خود پاک می‌کنیم، برای تشرف به حرم مطهر باید به آلایش روح هم بپردازیم تا هم با جسم پاک، هم روح پاک، هم لباس نو و هم با روحیه نو تشرف یابیم. در احادیث توصیه شده وقتی زائر از غسل فارغ شد، جامه‌ای پاک بپوشد و دو رکعت نماز بخواند و با ذکر خدا، «الله‌اکبر» و «لااله الا الله» و با قدم‌های کوچک به طرف مزار برود. همه این‌ها در تأمین حال معنوی و داشتن خضوع و خشوع هنگام زیارت مؤثر و مهم است.
فروتنی، حالتی قلبی و درونی است که از آگاهی به شأن کسی که به زیارتش می‌رویم و محبت به یک مقام و شخصیت در دل ایجاد می‌شود. تأثیر عظمت او در قلب، حالتی پدید می‌آورد که رعایت احترام در ظاهر را در پی دارد؛ حتی نوع ایستادن، نشستن، نگاه کردن، سخن گفتن، وارد و خارج شدن، همه تحت تأثیر آن حالت درونی است. پس خشوع قلبی، خضوع اعضا و جوارح را پدید می‌آورد. هر چه معرفت به مقام پیشوا زیادتر باشد، خشوع دل هم عمیق‌تر و بیشتر و رعایت ادب و خضوع ظاهری هم افزون‌تر خواهد شد. اینکه بعضی هنگام خروج از حرم، عقب عقب می‌روند و حاضر نیستند پشت به ضریح کنند و بیرون بروند، جلوه‌ای از همین خضوع و ادب ظاهری است که ریشه در درون دارد.
با قلبی حاضر در پیشگاه ولی/ قلباً خود را در حضور تو می‌بینم مولایم
در مکان‌های مقدس، اماکن متبرکه و زیارتگاه‌ها تنها با جسم و بدن به یک امام معصوم نزدیک نمی‌شویم، بلکه قرب روحی هم باید پیدا کنیم. زائر باید خود را در محضر امام(ع) حس کند و امام را آگاه، زنده، ناظر و مراقب رفتارش ببیند و چنین تصور کند که از راه دور آمده و اجازه یافته به حضور معصوم برسد. همچنان که حفظ حرمت مکان مقدس نیز از این روی است. تربت پاک و مطهر ولی خدا مقدس است و زائر باید به تناسب قداست مکان و جایگاه، شئون آنجا را رعایت کند. چنان‌که خداوند به حضرت موسی(ع) فرمان می‌دهد ای موسی! تو در وادی مقدس طوی هستی، کفش‌هایت را درآور. همین نکته سبب شده بزرگان در توصیه‌های خود بر بیرون آوردن کفش در حریم قدسی زیارتگاه‌ها تأکید کنند و خودشان هم در عمل، پابرهنه به حرم‌ها مشرف شوند. «فاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوًی؛ کفش خود را بیرون آور که تو در سرزمین مقدس طوی هستی». (سوره طه، آیه ۱۲)
با قلبی رئوف به ولی نزدیک شویم
به عنوان نکته پایانی و تکمیلی برای ایجاد آمادگی قلبی در محضر ولی می‌توان به مسیری دیگر جز راه‌هایی که گفته شد پرداخت و آن انجام کار خیر و کمک به نیازمندان و یاری به زائران است. فردی که اهل زیارت می‌شود، آمادگی روحی و عاطفی برای کمک به دیگران دارد و همین کمک به نیازمندان نیز سبب طهارت و پاکی قلب او می‌شود. کمک به دیگران موجب رقت قلبی و انتشار مهربانی در میان مسلمانان و شیعیان می‌شود. توصیه‌های روایی زیادی در این مورد وجود دارد، چه در مواردی که صدقات و خیرات در حالت کلی در نظر گرفته می‌شوند و چه مواردی که زائر به عنوان ابن‌سبیل در راه بوده و کمک به او ضروری است؛ از انواع صدقات در قالب کمک‌هزینه‌های مالی و رفاهی که می‌تواند در حالت مشارکتی برای زائران در نظر گرفته شود تا مهربانی و برخورد مناسب و با روی‌گشاده با زائران و مجاوران اماکن مقدس.
منابع:
آداب ظاهری و باطنی زیارت؛ نویسنده: سید حسن فلاحتیان
اسرار الصلاه، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی
نور علی نور، ص۶۲، حسن حسن‌زاده آملی