اینجا روشنایی تنها نور نیست؛ آینه‌ای است از شکوه، آرامش و ارادت. از برقِ بی‌وقفه‌ لوسترهای طلاکاری‌شده تا انعکاس دلنواز نور در آینه‌کاری رواق‌ها، همه‌چیز دست‌به‌دست هم داده تا زائر، معنویت را نه‌فقط ببیند، بلکه حس کند. در پس این جلوه‌های نوری اما خادمانی بی‌صدا مشغول‌اند؛ خادمان اداره خدمات روشنایی حرم مطهر رضوی که بی‌وقفه می‌کوشند روشنایی حرم مطهر، راه زائران به سوی حضرت شمس‌الشموس(ع) را روشن‌تر کند.

روشنایی، زبان خاموش زیبایی حرم مطهر

در حرم مطهر رضوی، نور تنها یک نیاز فیزیکی نیست؛ جلوه‌ای از آرامش، زیبایی و معنویت است. روشنایی ملایم رواق‌ها و انعکاس نور از آینه‌کاری‌های دیوارها، دل زائر را جلا می‌دهد و فضای زیارت را روح‌انگیزتر می‌کند. هر چراغ و لوستر، نه فقط ابزار روشنایی، بلکه بخشی از هویت بصری و شکوه معماری حرم مطهر است؛ نوری که هم مسیر زائر را روشن می‌کند و هم دل او را.
اداره خدمات روشنایی حرم مطهر با هدف ایجاد فضایی امن، دلنشین و معنوی برای زائران، در دل شب و هنگام برگزاری مراسم، همواره در خدمت‌رسانی بی‌وقفه حاضر است. این اداره علاوه بر تأمین روشنایی رواق‌ها و فضاهای داخلی، در ایام اعیاد و مناسبت‌های ویژه، مسئول چراغانی، ریسه‌بندی و تزئین صحن‌ها نیز است. وحید میرزایی، رئیس اداره خدمات روشنایی حرم مطهر در تشریح جایگاه و ساختار این اداره توضیح می‌دهد: «اداره خدمات روشنایی حرم مطهر یکی از سه زیرمجموعه مدیریت روشنایی حرم مطهر است و این مدیریت، خود یکی از دو بخش اصلی اداره امور رفاه زائران آستان قدس رضوی به شمار می‌آید. ما مأموریت داریم نه فقط نور کافی را برای لوسترها و جارها در فضاهای مسقف داخلی حرم مطهر تأمین کرده، بلکه در ایام خاص، صحن‌ها را به شکلی درخشان چراغانی می‌کنیم تا فضا به شکوه معنوی خود برسد».

تعمیر، نگهداری و غبارروبی؛ خادمی در سکوت

درخشندگی بی‌وقفه‌ لوسترها و آینه‌کاری‌های حرم مطهر حاصل سال‌ها تلاش خادمانی است که بی‌هیاهو در پشت صحنه خدمت می‌کنند. برق طلایی لوسترها، بازتاب نور از آینه‌های سقف و دیوارها و شفافیت فضاهای معرق‌کاری‌شده، همه نتیجه‌ مراقبتی شبانه‌روزی است. «غبارروبی آینه‌کاری‌ها و سطوح تزئینی نیز از جمله کارهایی است که به دلیل حضور گسترده زائران، به‌طور منظم توسط نیروهای ما انجام می‌شود تا حرم مطهر همیشه آراسته و روشن باقی بماند»؛ رئیس اداره خدمات روشنایی حرم مطهر با اشاره به این موضوع، درباره‌ وظایف این مجموعه می‌گوید: «تعمیر، نگهداری و غبارروبی از مهم‌ترین مسئولیت‌های ماست. لوسترها و تجهیزات روشنایی در رواق‌های حرم مطهر به‌صورت منظم و دوره‌ای بررسی، تعمیر و غبارروبی می‌شوند. هم‌اکنون بیش از هزارو۴۰۰ لوستر با بیش از ۳هزارو۵۰۰ شعله در فضای داخلی حرم مطهر نصب است که بسته به محل قرارگیری، برنامه نگهداری متفاوتی دارند».
او ادامه می‌دهد: «حدود ۲۰ نیروی ثابت داریم که به تمام کارهای تخصصی مثل تنظیف، تعمیر و نصب آشنا هستند. در کنار آن‌ها، ۹۰۰ نیروی افتخاری نیز در قالب هشت کشیک روزانه، حدود ۷۰ نفر در دو شیفت صبح و بعد از ظهر، بسته به توانایی‌شان به ما کمک می‌کنند».

ایمنی لوسترها؛ اطمینان در اوج زیبایی

شکوه لوسترهای عظیم‌الجثه‌ حرم مطهر، نه فقط چشم‌ها را خیره می‌کند، بلکه ذهن هر بیننده‌ای را هم به پرسشی وامی‌دارد: این سازه‌های سنگین چگونه سال‌هاست با ثبات و ایمنی، در ارتفاعی بالا معلق مانده‌اند؟ پشت این آرامش و استواری، محاسبات دقیق مهندسی و نظارت‌های منظم نهفته است.
وحید میرزایی در توضیح این موضوع می‌گوید: «تمام لوسترها و چلچراغ‌های حرم مطهر با ایمنی کامل نصب شده‌اند. قلاب‌هایی که در سقف برای نگهداری آن‌ها تعبیه شده، توسط سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر اجرا می‌شود و طراحی آن‌ها به‌گونه‌ای‌ است که گاه تا پنج برابر وزن لوستر را می‌توانند تحمل کنند».
او اضافه می‌کند: «اتصالاتی که به قلاب‌ها وصل می‌کنیم نیز به همین میزان ظرفیت تحمل دارند. درواقع در محاسبات فنی این سیستم‌ها، میزان خستگی صفر و ضریب اطمینان در اصطلاح مهندسی، بی‌نهایت در نظر گرفته می‌شود».
با این حال، برای اطمینان بیشتر، به هر لوستر یک سیم بکسل آزاد هم به‌عنوان نقطه اتکای دوم متصل می‌شود تا در صورت هرگونه آسیب احتمالی، سازه به‌طور کامل مهار شود و ایمنی زائران به‌خطر نیفتد.

طراحی و ساخت؛ از ایده تا نور

زیبایی چشم‌نواز لوسترهای حرم مطهر امام رضا(ع) فقط حاصل هنر نیست؛ ترکیبی‌ است از طراحی دقیق، مهندسی ماهرانه و ساختی با وسواس بالا. بسیاری از این لوسترها، به‌صورت اختصاصی برای هر رواق طراحی و تولید شده‌اند، به‌گونه‌ای که هم با معماری فضا هماهنگ باشند و هم درخشش و شکوه لازم را داشته باشند.
میرزایی در این‌باره می‌گوید: «بسیاری از لوسترهایی که امروز در رواق‌ها می‌بینید، محصول طراحی و ساخت اختصاصی ما هستند. به‌طور مثال، لوسترهای رواق دارالمرحمه به‌شکل کامل در همین مجموعه طراحی و تولید شده‌اند».
او اضافه می‌کند: «طرح اولیه معمولاً با در نظر گرفتن مساحت رواق، ارتفاع سقف، شرایط نور و محیط، به سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر ارائه و پس از تأیید نهایی، ساخت آن آغاز می‌شود».
در این کارگاه ساخت، روزانه حدود ۱۲ نفر از نیروهای رسمی و خادمان افتخاری مشغول کارند. برخی قطعات مانند بلورهای کریستال یا قطعات فلزی (مانند ریخته‌گری برنج)، بسته به موجودی، به کارگاه‌های تخصصی بیرون سپرده می‌شود، اما بخش زیادی از امور فنی و کل مراحل مونتاژ در همان کارگاه روشنایی حرم مطهر انجام می‌گیرد؛ جایی که نور، از دل هنر و دقت زاده می‌شود.

نوری از جنس نذر؛ لوستر بالای ضریح

در میان صدها لوستر درخشان حرم مطهر، یکی بیشتر از همه چشم‌ها را خیره می‌کند؛ لوستر عظیم بالای ضریح مطهر که امروز، نمادی از تلفیق هنر و تخصص است. طراحی و ساخت این لوستر، کاملاً در اداره روشنایی حرم مطهر انجام شده و به گفته‌ میرزایی حدود یک سال و نیم زمان برده است؛ «طرح اولیه به‌دلیل وزن زیاد، کوچک‌تر شد تا برای نصب ایمن‌تر باشد. بیش از یک سال است که این لوستر نصب شده و درخشش آن، حاصل مشارکت عاشقانه بسیاری از ارادتمندان به حضرت(ع) است».
او ادامه می‌دهد: «در ساخت این لوستر، نگین‌هایی مثل فیروزه و عقیق کار شده است. نکته جالب این است خیلی‌ها بدون دریافت اجرت کمک کردند؛ مثلاً جوشکارانی که بدون مزد کار کردند، یا هنرمندانی که قطعات نقره‌ای را ساختند و برای آن اجرت نگرفتند».
اما این تنها مورد نیست. نذر و وقف در روشنایی حرم مطهر سنتی عمیق و ماندگار است. بسیاری از لامپ‌ها و حتی لوسترها با نیت نذر اهدا می‌شوند. برخی از آن‌ها به‌طورمستقیم در فضاهای مختلف نصب می‌شوند و قطعاتی هم که با فضای حرم مطهر سازگار نیستند، پس از فروش، هزینه‌شان صرف امور روشنایی می‌شود.
در کنار این‌ها، هنوز لوسترهای قدیمی‌ای در حرم مطهر باقی مانده‌اند که به آن‌ها «جار» گفته می‌شود؛ چراغ‌هایی بسیار نفیس و خاطره‌انگیز که یادآور روزگاری‌اند که حرم مطهر را با نور شمع روشن می‌کردند. جارهایی که عموماً وقف صحن‌وسرای رضوی شده‌اند و رنگ و بوی قدیم را هنوز در آن‌ها می‌توان دید؛ یادگارهایی خاموش، اما پر از روشنی.