برای همین بود که رسول اکرم(ص) در اولین تصمیم خود پس از ورود به شهر یثرب، مسجدی را بنا نهادند. حتی در ساخت این مسجد نیز گروه‌ها و اقشار مختلف مردم مدینه مشارکت داشتند. این پایه‌گذاری رسول مکرم اسلام(ص)، چراغ راه یا بنیانی برای همه جوامع اسلامی در روزگاران بعدی بود. در همه جوامع اسلامی مساجد جایگاه ویژه‌ای در ساماندهی و ایجاد و حفظ نظم اجتماعی برعهده داشتند.
مساجد محل گردهم آمدن بودند، محل به بحث گذاشتن مسأله‌های عمومی و محل یافتن راه‌حل‌های جمعی برای این مسأله‌های جمعی. در ایران ما این نقش با قوت و قدرت خود در دوران انقلاب اسلامی نمود یافت. بسیاری از تظاهرات‌ها و راهپیمایی‌ها از مساجد آغاز می‌شدند و در روزهای آخر و حتی ماه‌های اول پس از انقلاب، مسجد بود که مردم انقلابی مسلمان را ساماندهی می‌کرد.
اما امروز آن نقش بی‌بدیل مسجد تغییر کرده است. علت این تغییر، ورود نهادهای جدید به جامعه است. به عنوان مثال مدارس، دانشگاه‌ها، کسب و کارهای نوین و مانند اینها، نمادهای بروز نوع جدیدی از سامان اجتماعی بودند. اما نکته این بود که این سامان‌های نوظهور، مکان‌های خاص خود را نیز آفریدند.
براین اساس، افراد مرتبط با این سامان‌های نوظهور و نهادهای جدید، دیدارها، گفت‌وگوها و نشست و برخاست‌های خود را در جایی جدید دنبال می‌کردند. این مسأله‌ای است که نه فقط در ایران، بلکه در همه جوامع مسلمان، از مصر و سوریه تا تونس هم قابل مشاهده است.
برخلاف دیدگاه برخی از صاحبنظران، این تغییر به منزله افول نقش مسجد نیست. این تغییر نشان می‌دهد که مسجد نیازمند بازتعریف نقش و جایگاه خود متناسب با تغییرات جدید جوامع مسلمان است. می‌توان این نقادی را به درون خود مسجد هم ارجاع داد و از محدودشدن فعالیت‌ها و محدودشدن رویکردها و نگرش‌های افراد مرتبط با مسجد نسبت به محیط پیرامونی مسجد هم سخن گفت.
اما به نظر می‌رسد به جای کنکاش و یافتن دلایل این تغییر نقش و جایگاه مسجد از خود مسجد، بهتر است راهکارها را از ضرورت بازتعریف نقش و جایگاه مسجد در جامعه جدید آغاز کنیم. به عبارت دقیق‌تر، این مسجد است که باید با شناخت تغییرات و الزامات متناسب با آن در جامعه، نقش‌ها، کنش‌ها و جایگاه جدیدی برای خود تعریف کند.
تجربه مشکلات و بحران‌هایی چون سیل، زلزله یا حتی ویروس کرونا، نشان داد که مسجد همچنان مهم‌ترین و شاید اصلی‌ترین پایگاه اتحاد و انسجام است. اما مسأله این است که باید نقش مسجد را فراتر از دوران بحران‌ها تعریف کرد. زیرا نابسامانی‌های اجتماعی نظیر گسست‌های خانوادگی یا گسست‌های نسلی هم می‌تواند در زمره مسائلی قرار بگیرد که مسجد می‌تواند در مسیر حل آنها نقش ایفا کند.
به عبارت دقیق‌تر، مسجد با شناخت تغییرات جامعه، در یک مثال ساده، تغییرات ساعت کار مردم که باعث می‌شود در بسیاری از ساعات روز خارج از محله خودشان باشند، پیوند و ارتباط خود را با گروه‌های مختلف جامعه گسترش دهد. مسأله مسجد، شناخت و ارتباط با گروه‌های مختلف است.
باید آغوش مسجد به روی غریبه و آشنا باز باشد. در این صورت آشنایی‌ها و پیوندهای جامعه هم گسترش خواهد یافت و به نوبه خود زمینه قدرت یافتن و استواری بیش از پیش آن جامعه را فراهم خواهد کرد.
استاد دانشگاه جامع ادیان و مذاهب در قم
منبع: روزنامه ایران، ۲۸ مهر ۱۴۰۴