به گزارش ایرنا، سازه‌های آبی باستانی و تاریخی با کاربردی مهم و کم نظیر و حتی شگفت انگیز با اهمیت فرهنگی و مذهبی عمیق بازمانده تمدن هایی است که از کشاورزی، تأمین آب سکونتگاه‌های شهری و تجارت حمایت می‌کردند و فراتر از استفاده عملی، این سیستم‌ها رویکرد جامعه‌محور به مدیریت منابع را برجسته می‌کنند و بر عدالت و مسئولیت جمعی بنا شده‌اند.
این سازه‌های باستانی آب که در ایران نیمه خشک یکی از بزرگترین و قدیمی‌ترین تمدن‌های بشری را پایه گذاری کرده و مورد توجه محققان و باستان شناسان بوده، شامل سدها، آب بندها، آسیاب ها و تاسیسات انتقال آب است که در دل عمیق ترین دره‌ها و گرم‌ترین دشت‌ها احداث شده و نشان می‌دهد که آب چگونه تمدن‌ها را ساخته و کم آبی چگونه آنها را محو کرده‌است.
استان بوشهر دارای سازه‌های باستانی و تاریخی زیادی شامل چاه‌ها، آسیاب‌ها، قنات‌ها، سدها و آبراهه‌های آبیاری و انتقال آب است که تاکنون ۵۰ مورد از آنها در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است که حکایت از سابقه مدیریت آب و آبیاری از گذشته کهن دراین استان دارد.
سازه‌های آبی تاریخی بوشهر نماینگر مهندسی غنی مردم منطقه
مدیریت محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه‌ای استان بوشهر گفت: این استان به دلیل واقع شدن در جنوب و نیمه گرم و خشک ایران از دیرباز با مشکل کمبود آب دست به گریبان بوده و مردم این خطه همواره درپی راهکاری برای تهیه آب و استفاده بهینه از آن بوده‌اند که وجود بقایای سازه‌های آبی قدیمی در نقاط محتلف این استان گویای این واقعیت است.
جابرمظفری زاده افزود: سازه‌های قدیمی آب دراستان بوشهر به دو بخش ساحلی و کوهستانی تقسیم می‌شوند که از نظر ساختاری و هم از نظر مصالح به کار رفته متفاوت هستند و براساس مهندسی سازهای بسیار غنی در بخش تامین و توزیع آب ساخته شده‌اند.
وی اظهارکرد: برخی از این سازه‌ها براثر فعالیت‌های عمرانی، فرسایش، سیل و مرمت نشدن از بین رفته و یا در معرض خطر نابودی قرارگرفته اند ولی آثار باقی مانده نیز نمایانگر مهندسی عالی مردم منطقه در این زمینه است.
مظفری زاده اضافه کرد: مجموعه سازه‌های آبی گلو کلات جم مهندسی پیچیده‌ای شامل رشته‌های قنات، آسیاب‌ها، سدهای رو زمینی و زیرزمینی یک رودخانه فصلی را به یک منبع آب دایمی تبدیل کرده‌است.
وی گفت: مخازن جمع آوری آب در جم و سیراف نمونه‌هایی منحصربه فرد از مخازن قبرمانند است که در سنگ‌های سخت ایجاد شده‌اند و تا مدت‌ها آن را به عنوان قبرستان می‌شناختند.
مدیریت محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه ای استان بوشهر ادامه داد: قنات‌های چند طبقه سیراف که از محدود قنات‌های چند طبقه ایران است آب شیرین را در این شهرساحلی در اختیار مردم قرار می داده‌است که تا زمان‌های نزدیک به دوره ما نیز از آنها استفاده می‌کرده‌اند.
وجود آثار ۵۰۰ رشته قنات در استان بوشهر
مظفری زارده بیان کرد: تا یک دهه پیش ۴۹ قنات فعال دراستان بوشهر وجود داشت که ۱۱ میلیون مترمکعب آب تامین می‌کردند که امروزه بر اثر خشکسالی‌های متوالی بیشتر آنها یا خشک شده و بسیار کم آب هستند.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان بوشهر گفت: قنات‌های استان بوشهر بیشتر در مناطق کوهستانی و دشت‌ها قرارگرافته است و یکی از مهمترین راه‌های آبیاری مطمئن در این استان خشک و سوزان بوده‌است.
غلامرضا راهی افزود: درگذشته مجموع قنات‌های استان بوشهر به بیش از ۵۰۰ رشته می‌رسید که در دهه‌های اخیر بیشتر آنها از بین رفته و غیرقابل استفاده شدند.
وی اضافه کرد: در هر منطقه چند فاریاب و قنات وجود دارد طوریکه در منطقه جم و ریز به تنهایی بیش از ۲۰۰ رشته قنات وجود داشته است.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان بوشهر بیان کرد: از مهمترین قنات‌های منطقه جم و ریز می‌توان به قنات‌های چاهه، باده خوار، برگه، پلنگی، چمرو، قلعه کهنه، علی آباد و قلاتو اشاره کرد.
راهی افزود: درحوضه آبخیز باغان نیز قنات با پیشرفت منطقه عجین و زمانی منطقه از نظر اقتصادی دارای رونق بوده است عملیات احداث سدهای سنگی و ساروجی، کانال‌های انتقال آب و استخرهای ذخیره دراوج خود بوده است.
راهی افزود: تغییر کاربری زمین‌ها، عبورلوله‌های نفت و گاز از منطقه و خشکسالی‌های پیاپی مهمترین عوامل از بین رفتن قنات‌ها و سازه‌های آبی استان بوشهر است.
سد هخامنشی "سبا" سازهای منحصر به فرد
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر گفت: سازه‌های آبی این استان به هفت گروه سد و بندها، پل‌ها، آسیاب‌ها، برکه‌ها، آب انبارها، چاه‌های آب و قنات‌ها تقسیم می‌شوند.
نصرالله ابراهیمی اضافه کرد: قدیمی ترین سازه آبی در استان بوشهر سد "سبا" درشهرستان دشتستان و بر رودخانه شاپور احداث شده که از نظر سازهای از منحصربه فردترین سدهای کشور به شمار می‌رود زیرا آجر و قیر ساخته شده‌است.
وی بیان کرد: براساس مصالح به کار رفته و ابعاد و جنس آجرها که شبیه مصالح به کار رفته در کاخ های هخامنشی مانند کاخ بردک سیاه و چرخاب شهرستان دشتستان است، احتمال می رود این سد مربوط به دوره هخامنشی باشد که اراضی و مزارع پایین دست را در روستاهای اطراف آبیاری می‌کرده‌است و بخشی از کانال‌های آبرسانی به کاخ‌های هخامنشی بوده‌است.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر ادامه داد: سازه آبی باستانی دیگر این استان، سد "دایو " در شهرستان جم است که سازهای بسیار منحصر به فرد دارد و با ۳۵ متر ارتفاع و به صورت خطی ساخته و پشت بندهایی نیز برای ایستایی و مقاومت بیشتر در پشت آن احداث شده است.
ابراهیمی بیان کرد: سدهای "میرمعما " در شهرستان‌های جم، "بندو " در عسلویه، "دودره" در تنگ ارم و انارستان در پشتکوه دشتستان نمونه‌هایی از دیگر سدهای قدیمی استان بوشهر است.
وی گفت: در روستای بندو شهرستان عسلویه نمونه‌های منحصر به فردی از آسیاب‌ها وجود دارد که با انتقال آب چشمه از طریق کانال‌هایی که از سنگ و ساروج ساخته میشد، فعالیت می کردند.
ابراهیمی اضافه کرد: در خاییز تنگستان نیز آسیاب‌هایی وجود دارد که مربوط به دوره قاجاریه است و تا دو دهه پیش نیز کارایی داشتند ولی اکنون به دلیل کمبود آب چشمه ها غیرقابل استفاده مانده است.
وی افزود: آسیاب‌های زیرراه در سعدآباد دشتستان نیز نمونه‌هایی منحصر به فرد از سازه‌های آبی استان بوشهر به شمار می‌رود.
ثبت ۵۰ سازه آبی قدیمی بوشهر در فهرست آثار ملی
ابراهیمی با بیان این که آبگیرها و برکه‌ها از دیگر سازه‌های آبی قدیمی استان بوشهر است تصریح کرد: حوضچه هایی از سنگ و ساروج به قطر۲۰ تا ۳۰ متر به صورت روباز ساخته و آب را در فصول بارندگی در آنها ذخیره می کردند واز آب آن برای آبیاری اراضی پایین دست و مصرف آشامیدنی استفاده میشد.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر گفت: آب انبارها نیز نقشی مهم در ذخیره و تامین آب مورد نیاز مردم در طول فصل‌های بی باران داشته‌اند که نمونه‌های شاخص آنها در شهرستان‌های عسلویه و کنگان و بندر سیراف وجود دارد که این آب انبارها به صورت بیضی یا مستطیل شکل ساخته میشد و سقفی جناغی شکل داشت وآب آن که از باران تامین میشد در طول سال مورد استفاده قرار می‌گرفت.
وی اظهارکرد: در سیراف علاوه برآب انبارها نمونه‌های شاخصی از چاه‌ها نیز مشاهده می‌شود که حدود ۱۰۰ حلقه چاه در اطراف این بندر ساخته شده است و برخی از این چاه‌ها تا ۱۰ سال پیش مورد استفاده قرار می‌گرفت.
ابراهیمی بیان کرد: همچنین در بندر سیراف علاوه برچاه‌ها سازه‌های آبی قبرمانندی نیز وجود دارد که به تعداد زیاد در دل سنگ‌ها حفرشده است و آب باران را برای مصرف روزانه مردم تامین می‌کرده‌است.
وی گفت: از دیگر سازه‌های آبی استان بوشهر قنات‌ها هستند که بهترین نمونه آن را می‌توان در جزیره خارگ مشاهده کرد قنات‌های "تشان" درشهرستان جم و تنگ ارم از دیگر نمونه‌های قنات‌های این استان است.
ابراهیمی با بیان اینکه کانال‌های آبرسانی از پیچیده‌ترین سازه های آبی استان بوشهر است افزود: این کانال‌ها از سنگ و ساروج و یا به صورت کنده کاری در دل صخره‌های سخت، ساخته می‌شدند و آب قنات‌ها و یا چشمه‌ها را به روستاها، باغ‌ها و آسیاب ها منتقل می۲کردند.
وی اضافه کرد: کانال‌های سنگی "اختر" مربوط به دوره ساسانی از مهمترین نمونه این کانال هاست که در دل صخره‌ها کنده شده‌است.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر اظهارکرد: اکنون بیشتر این سازه‌ها غیرقابل استفاده هستند ولی می‌توان با برنامه منظم و یک طرح مطالعاتی آنها را احیا و با تغییر کاربری مورد استفاده قرار داد.
وی با بیان این که بیشتر از ۵۰ سازه آبی استان بوشهر در فهرست آثارملی ثبت شده‌است گفت: قنات‌های خارک، سد دایو، سد گلوکلات، قنات تشان، سد میرمعما، کانال‌های آبی اختر و سد انارستان نمونه‌هایی از آثار و سازهای آبی ثبت شده درفهرست آثارملی کشور است.
ضرورت همکاری مشترک برای ترمیم سازه‌های آبی قدیمی بوشهر
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر ادامه داد: سازه‌های آبی قدیمی می‌توانند کمک شایانی در امکان سنجی اجرای طرح‌های جدید داشته باشند و به عنوان منشا و الگوی طرح‌های جدید مورد استفاده قرار گیرند.
ابراهیمی افزود: از سازه‌های آبی قدیمی در بحث طراحی، امکان سنجی، مقاوم سازی، شناسایی حوضه‌های آبی و انتخاب نوع مصالح می‌توان بهترین استفاده را برد و آب منطقه ای باید مطالعات گسترده‌ای در این زمینه انجام دهد و میراث فرهنگی نیز می‌تواند در بخش تاریخی و گردشگری با آب منطقه‌ای در این زمینه همکاری خوبی داشته باشد.
ابراهیمی یادآورشد: طرحهایی نیز در این باره تهیه شده‌است و با برخی از همکاران در آب منطقه‌ای کار مشترکی برای شناسایی و ترمیم و استفاده از سازه‌ها در دست اجراست.
سازه‌های آبی قدیمی بوشهر جاذبه‌های کم‌نظیر گردشگری شایسته ثبت در میراث جهانی
معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار بوشهر گفت: سازه‌های آبی تاریخی استان بوشهر از نمونه‌های کم‌نظیر گردشگری در جنوب کشور هستند که حفظ و مرمت آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
شاپور رجایی اظهارکرد: این سازه‌ها می‌توانند الگویی علمی برای طراحی و اجرای سازه‌های نوین آبخیزداری در شرایط کم‌آبی امروز باشند.
وی گفت: برخی از سدها و سامانه‌های مرتبط آن در این استان نه فقط شایسته ثبت ملی، بلکه دارای ظرفیت لازم برای ثبت در فهرست میراث جهانی هستند این درحالی است که آسیب‌های بزرگ ناشی از تخریب، بی‌توجهی اجرایی و دخالت‌های انسانی حیات تاریخی آنها را تهدید
می‌کند.
سد "گلوکلات" جم نماد نبوغ انسان برای سازگاری با طبیعت و مدیریت منابع آب
رجایی یادآور شد: سازه‌های تاریخی استان بوشهر نمادی از نبوغ و تلاش انسان برای سازگاری با طبیعت و مدیریت عادلانه منابع آب هستند که مرمت و استحکام‌بخشی آنها از جمله سد گلوکلات جم و مجموعه آثار وابسته از جمله سد دایو، آسیاب آبی دایو، بندهای خشکه‌چین، قنات‌ها، گاوچاه‌ها و بندهای بالادست که یکی از منسجم‌ترین و شگفت‌انگیزترین سامانه‌های آبی جنوب کشور را شکل داده و قرن‌ها ضامن پایداری سرزمین و استمرار زندگی در این منطقه بوده است، ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
وی ویژگی‌های منحصربه‌فرد مجموعه سد گلوکلات جم را در نبوغ مردم جنوب استان بوشهر برای سازگاری هوشمندانه با طبیعت و مدیریت مسئولانه منابع آب دانست و افزود: سازه‌های دایو و گلوکلات بر پایه نگرش حوضه‌محور و بهره‌برداری پایدار از منابع طراحی شده‌اند.
معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار بوشهر اضافه کرد: در این سازه‌های آبی اصول مهندسی زیست‌محیطی و حفظ پویایی اکولوژیک رودخانه‌ها بطور کامل رعایت شده و جدای از ارزش مهندسی، حامل پیام عدالت و خرد برای مدیریت آب هستند.
رجایی گفت: ضرورت حفاظت، مرمت، ثبت ملی و جهانی این میراث، الزام فوری اقدامات اجرایی و فرهنگی را می‌طلبد تا تاریخ و دانش بومی این سامانه آبی از دست‌اندازی و نابودی در امان بماند.
معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری بوشهر سازه‌های تاریخی استان را نمادی از نبوغ و تلاش انسان برای سازگاری با طبیعت و مدیریت عادلانه منابع آب دانست و خواستار مرمت و استحکام بخشیدن سازه‌های آبی تاریخی استان بوشهر شد.
سازه‌های آبی شگفت انگیز باستانی جم و سیراف گنجینه‌ای تمام عیار در جهان
سازه‌های شگفت انگیز در جنوب ایران و در شهرستان جم که با نام باستانی دایو و گلوکلات شناخته می‌شود نمادی از تلاش بشر برای دوام آوردن در سرزمین است.
شهرستان جم در استان بوشهر در کنار دارا بودن از مواهبی از جمله پسکرانه بندر باستانی سیراف و نزدیکی در کنار خلیج فارس، گنجینه‌ای تمام عیار در حوزه سازه‌های باستانی آب در جهان است.
در شهرستان جم چندین سد بلند تاریخی وجود دارد که قدمت آن دوران ساسانی و ماقبل آن می‌رسد که نشان دهنده یک سیستم تامین و توزیع آب مبتنی بر عدالت است، در این سازها که با دیدگاه حوضه محور ساخته شده‌است با سیستم توزیع آب مسئولانه از مواهب طبیعت حداکثر بهره برداری توأم با حفاظت دیده می‌شود.
گلوکلات نشان می‌دهد که چگونه نیاکان ما، از “هیچ” آب ساخته‌اند
دکتر محسن جواهری نویسنده کتاب " آب، جم، جمشید" در بررسی ابعاد فنی چند سازه برجسته در دایو و گلوکلات گفت: سد “گلوکلات” به قدمت دوران ساسانی با ۱۵ مترارتفاع از شگفت انگیزترین سازه‌های باستانی مطالعه شده و جزو سدهای بلند شمرده می‌شود و با توجه به پیچیدگی سیستم آبگیری و سامانه‌های مربوط به آن، پتانسیل معرفی به اثری به عنوان میراث جهانی وجود دارد که متاسفانه به دلیل نشناخته شدن اهمیت باستانی آن مورد تاخت و تاز و دست‌اندازی شدید قرار گرفته و آسیب دیده است.
بررسی سازه های آبی باستانی ایشان با تشریح این سازه ها از منظر فنی گفتند که این سازه ها نشان می دهد که چگونه نیاکان ما، از “هیچ” آب ساخته‌اند.
وی افزود: وقتی سد گلوکلات را در کنار ممجوعه‌ای از آثار از جمله سد “دایو”، آسیاب آبی دایو، بندهای بالادست آن، گاو چاه‌های منطقه و بندهای خشکه چین بررسی می‌کنیم، متوجه عظمت این سامانه به هم پیوسته می‌شویم که پایداری سرزمین را به همراه داشته است.
این سدها نه تنها موجب خشک کردن رودخانه ها نشدند بلکه مبتنی بر کارکرد سیستم رودخانه‌ای بوده و در تمام این سیستم این اصل رعایت شده است.
جواهری تاکید کرد: این محوطه‌های باستانی شگفت انگیز بسیار مهم بوده و علاوه بر داشتن ظرفیت‌های تحقیقاتی جهانی، می‌توان از قابلیت آن برای بهره‌برداری گردشگری نیز بهره برده و به دنیا نشان داد که ایرانیان باستان چگونه به آب می نگریستند.
