ایران از سال ۲۰۰۶ به کنوانسیون پاسداری از میراث ناملموس پیوست و اکنون با افتخار جایگاه خود را به عنوان یکی از پنج کشور برتر جهان در ثبت میراث ناملموس تثبیت کرده، این دستاورد عظیم که تجلی تلاش‌های مستمر در حفظ هویت و انتقال دانش از نسلی به نسل دیگر است، با تأسیس مرکز منطقه‌ای یونسکو در تهران و در آستانه ثبت‌های جدید جهانی، یادآور اهمیت راهبردی ایران در نقشه فرهنگی دنیاست.
روز جهانی میراث فرهنگی ناملموس که مصادف با سالروز تصویب کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس توسط یونسکو است، فرصتی برای بازنگری در اهمیت این بخش از هویت فرهنگی بشری فراهم می‌آورد. این کنوانسیون که در سال ۲۰۰۳ به تصویب رسید، تلاشی بین‌المللی برای حمایت از جنبه‌های فرهنگ ناملموس است که ریشه در تاریخ، سنت‌ها و زندگی روزمره جوامع دارد.
تعهد ایران به کنوانسیون
جمهوری اسلامی ایران از سال ۲۰۰۶ به عنوان چهلمین کشور عضو به کنوانسیون پاسداری از میراث ناملموس پیوست. از آن زمان تاکنون، ایران یکی از فعال‌ترین اعضای یونسکو در حوزه میراث ناملموس بوده و تعهد خود را از طریق ثبت‌های متعدد ملی و جهانی به اثبات رسانده است. فعالیت‌های ایران در این زمینه نه تنها به حفظ فرهنگ غنی این سرزمین کمک کرده، بلکه همکاری‌های فرهنگی با سایر کشورها را نیز تقویت کرده است.
ایران در جایگاه پنجم جهان از لحاظ ثبت میراث ناملموس
ایران با دارا بودن مجموعه‌ای بسیار غنی از میراث ملموس و ناملموس دارای ۲۶ اثر میراث ناملموس از جمله آداب و آئین، هنرهای نمایشی، مهارت‌ها، دانش و فرهنگ ایران است و تاکنون حدود سه هزار میراث ناملموس در فهرست آثار ملی و ۲۴ اثر در فهرست آثار جهانی را به ثبت رسانده و توانسته رتبه پنجم جهان را در میان کشورهای عضو یونسکو از حیث تعداد عناصر ثبت شده جهانی از آن خود کند. این جایگاه نشان‌دهنده تنوع و غنای فرهنگی و سابقه تاریخی طولانی در انتقال این ارزش‌ها است.
میراث فرهنگی ناملموس
میراث فرهنگی ناملموس به رسوم، نمایش‌ها، اصطلاحات، دانش، مهارت‌ها و نیز وسائل، اشیا، مصنوعات دستی و فضاهای فرهنگی مرتبط با آنها اطلاق می‌شود که اجتماعات، گروه‌ها و در برخی از موارد افراد آنها را به عنوان بخشی از میراث فرهنگی خود می‌شناسند. این میراث فرهنگی ناملموس که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود، همواره توسط اجتماعات و گروه‌ها در پاسخ به محیط، طبیعت و تاریخ آنها مجدداً خلق می‌شوند و حس هویت و استمرار را برای آنها به ارمغان می‌آورد.
ثبت نوروز به عنوان نخستین اثر ناملموس
ایران نه تنها در ثبت آثار، بلکه در زمینه‌سازی برای همکاری‌های منطقه‌ای نیز پیشگام بوده است. آیین باستانی نوروز هشت مهر سال ۱۳۸۸ به عنوان نخستین اثر ناملموس فرهنگ ایرانی با عضویت هفت کشور و با عنوان یک پروندهٔ مشترک در فهرست میراث ناملموس به ثبت رسید. پرونده‌ای مشترک با درخواست و مدیریت ایران و همکاری کشورهای جمهوری آذربایجان، هند، قرقیزستان، پاکستان، ترکیه و ازبکستان به‌عنوان میراث ناملموس جهانی ثبت شد. سال ۲۰۱۶ در یازدهمین اجلاس کمیته جهانی میراث فرهنگی ناملموس به میزبانی اتیوپی، نوروز برای بار دوم ثبت شد چون پنج کشور افغانستان، عراق، قزاقستان، تاجیکستان و ترکمنستان تمایل داشتند تا این آیین را مشترک با کشورهای همسایه خود در سطحی گسترده‌تر به‌عنوان یک آیین باستانی به ثبت جهانی برسانند. پرونده ثبت نوروز بزرگ‌ترین پرونده میراث ناملموس از نظر تعداد کشورهای عضو است.
ثبت آثار مشترک از موسیقی تا جشن مهرگان
افزون بر نوروز، فرهنگ پخت نان لواش، هنر ساختن و نواختن کمانچه و هنر مینیاتور به‌طور مشترک با دیگر کشورها به ثبت رسیده که چهار اثر مرتبط با موسیقی ایرانی است. در پانزدهمین اجلاس مجازی کمیته جهانی میراث ناملموس به میزبانی جامائیکا ایران چهار پرونده مراسم زیارت کلیسای تادئوس به صورت مشترک با ارمنستان، جشن مهرگان به صورت مشترک با تاجیکستان، هنر مینیاتور به صورت مشترک با کشورهای ترکیه، جمهوری آذربایجان و ازبکستان و هنر ساختن و نواختن عود به صورت مشترک با سوریه را ارائه کرد. دو پرونده جشن مهرگان و عود نتوانست اعضای کمیته یونسکو را قانع کند و پیشنهاد این دو پرونده پس از تکمیل، برای بررسی بیشتر به سال‌های بعد موکول شد. در نوروز ۹۹ نیز دو پرونده مهارت سنتی ساختن و نواختن رباب مشترک با تاجیکستان و ازبکستان و جشن سده با همکاری تاجیکستان به یونسکو ارسال شد.
رباب کهن‌ترین ساز زهی
هنر ساخت و نواختن رباب یکی از کهن‌ترین سازهای زهی در آسیای مرکزی، جنوبی و جنوب‌غربی است که با چوب درخت توت خشک‌شده از بیابان‌ها ساخته می‌شود. این ساز در مناسبت‌های مختلف، از جشن‌ها و عروسی‌ها گرفته تا مراسم سوگواری، گردهمایی‌ها و درمان‌های آیینی نواخته می‌شود. همچنین، رباب نقشی کلیدی در اجراهای موسیقی ارکسترال و معاصر، از جمله در گروه‌های بین‌المللی، ایفا می‌کند. نوازندگان ماهر رباب، به‌عنوان بزرگان جامعه، احترام ویژه‌ای دارند و اغلب آغازگر آیین‌ها و مراسم خاص هستند.
ساخت رباب مهارتی سنتی است که شامل نجاری، منبت‌کاری، خاتم‌کاری و تزئینات چوبی می‌شود. این هنر به‌طور معمول از طریق تمرین عملی و اغلب به‌عنوان یک سنت خانوادگی منتقل می‌شود. در حالی که صنعتگران رباب عمدتاً مرد هستند، نوازندگان آن شامل زنان و مردان از تمامی سنین، قومیت‌ها و ادیان هستند. رباب در ادبیات و اشعار نیز جایگاه ویژه‌ای دارد و در فرهنگ‌های مختلف، افسانه‌های مرتبط با آن توسط بزرگان و استادان در گردهمایی‌ها روایت می‌شود. این ساز به‌عنوان نمادی از وحدت میان مردم افغانستان، ایران، تاجیکستان و ازبکستان شناخته می‌شود. رباب نقشی برجسته در تقویت همبستگی فرهنگی و اجتماعی داشته و به‌ویژه در میان جوامع مهاجر، پلی برای تبادل فرهنگی و همدلی ایجاد کرده است.
رقابت ایران و آذربایجان برای ثبت بازی چوگان
در هشتمین نشست کمیته میراث ناملموس یونسکو که در باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان برگزار شد، این کشور پرونده بازی چوگان را با نام چوگان بازی سنتی با اسب در قره‌باغ ثبت کرد. این موضوع انتقاد ایران را برانگیخت و پس از مدتی یونسکو پذیرفت بدون حذف پرونده آذربایجان، بازی چوگان در ایران را با نام دیگری ثبت کند.
ثبت مشترک فرهنگ پخت نان لواش
کشور ارمنستان در سال ۲۰۱۴ برای ثبت نقش فرهنگی نان لواش اقدام کرد اما به دلیل تقاضای سایر کشورهای منطقه که فرهنگ پخت نان لواش را به عنوان بخشی از هویت ناملموس خویش تلقی می‌کنند و به پیشنهاد دبیرخانه یونسکو، ایران به عنوان کشور مورد وثوق و هماهنگ‌کننده این پرونده چند ملیتی همانند نوروز انتخاب شد و در نهایت پرونده فرهنگ پخت نان لواش با مشارکت سایر کشورهای مرتبط به ثبت رسید.
ثبت هنر خوشنویسی به نام ایران
پرونده هنر خوشنویسی و آیین شب یلدا به صورت مستقل و ملی برای ثبت جهانی تدوین و برای کمیته جهانی میراث ناملموس یونسکو به ترتیب در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ یا ۲۰۲۳ ارسال شد که اواخر سال ۲۰۲۱ هنر خوشنویسی ثبت جهانی شد.
ثبت چهار اثر ناملموس دیگر به نام ایران
در هفدهمین نشست کمیته میراث ناملموس یونسکو که در شهر رباط مراکش برگزار شد، «مهارت ساختن و نواختن ساز عود»، «شب چله»، «سوزن‌دوزی ترکمن» و «نوغانداری و ابریشم‌بافی» به میراث ناملموس در ایران افزوده شد.
ثبت مشترک افطار، تذهیب و جشن سده در فهرست آثار ناملموس
در هجدهمین نشست کمیته میراث ناملموس یونسکو که آذر سال ۱۴۰۲ در کاسان، بوتسوانا برگزار شد؛ افطار، تذهیب و جشن سده به صورت مشترک بین ایران با چند کشور دیگر به ثبت جهانی رسید.
* خبرنگار