گروه بین‌االملل: خبرگزاری رویترز یک گور جمعی در نزدیکی دمشق کشف کرده که در قالب یک عملیات مخفی برای پنهان کردن جنایات حکومت بشار اسد ایجاد شده است. بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱، هزاران جسد از یک گور دسته‌جمعی شناخته‌شده بیرون آورده و با کامیون به مکانی جدید و وسیع در بیابان منتقل شدند. این عملیات «جابجایی زمین» (Operation Move Earth) نام داشت. این گزارش، داستان چگونگی انجام آن است. هیچ‌کس نمی‌توانست بوی مرگ را که چهار شب در هفته، به‌مدت نزدیک به دو سال در امتداد بزرگراه بیابانی سوریه بالا می‌آمد، اشتباه بگیرد. این بوی هزاران جسد بود که از یک گور دسته‌جمعی به گوری دیگر در مکان مخفی انتقال می‌یافت.
رانندگان کامیون اجازه نداشتند از کابین خود خارج شوند. مکانیک‌ها و رانندگان بولدوزر سوگند خورده بودند که سکوت کنند و می‌دانستند اگر سخنی بگویند، جان خود را از دست خواهند داد. دستورهای «عملیات جابجایی زمین» فقط به‌صورت شفاهی داده می‌شد. کل این عملیات توسط یک سرهنگ سوری هماهنگ شد؛ مردی که نزدیک به یک دهه مسئول دفن اجساد قربانیان بشار اسد بود.
دستور انتقال اجساد از کاخ ریاست‌جمهوری صادر شده بود. این سرهنگ، که به‌عنوان «استاد پاکسازی» اسد شناخته می‌شد، عملیات را از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ هدایت کرد.
اولین گور، در شهر «قطیفه» واقع در اطراف دمشق، شامل خندق‌هایی پر از اجساد افرادی بود که در زندان، زیر بازجویی، یا در جریان نبرد جان باخته بودند. وجود این گور جمعی در جریان جنگ داخلی سوریه توسط فعالان حقوق بشر افشا شده بود و مدت‌ها یکی از بزرگ‌ترین گورهای کشور به‌شمار می‌رفت.
اما تحقیقات رویترز نشان می‌دهد که دولت اسد به‌طور مخفیانه محل قطیفه را حفاری کرده و هزاران جسد را به مکان جدیدی در یک پایگاه نظامی در بیابان «ضمیر»، بیش از یک ساعت دورتر، منتقل کرده است.
در گزارشی اختصاصی که روز سه‌شنبه منتشر شد، رویترز طرح محرمانهٔ دفن مجدد اجساد و وجود دومین گور جمعی را فاش کرد. اکنون این خبرگزاری می‌تواند با جزئیات فنی نشان دهد که چگونه عاملان این توطئه آن را اجرا کردند و به‌مدت شش سال پنهان نگه داشتند.
رویترز با ۱۳ نفر که به‌طور مستقیم از روند دو ساله انتقال اجساد آگاه بودند گفت‌وگو کرده و بیش از ۵۰۰ تصویر ماهواره‌ای از دو محل دفن را که در بیش از یک دهه ثبت شده بودند، تحلیل کرده است — تصاویری که نه‌تنها ایجاد گور قطیفه، بلکه بازگشایی و حفاری مجدد آن و در عین حال گسترش تدریجی محل جدید را نشان می‌دهند تا آنکه منطقه‌ای وسیع از بیابان را پوشش داد.
رویترز برای تأیید بیشتر، از تصاویر هوایی پهپادی نیز استفاده کرد. با هدایت زمین‌شناسان قضایی، این خبرگزاری هزاران عکس هوایی و زمینی از هر دو محل گرفت تا تصاویر ترکیبی با وضوح بالا ایجاد کند. در منطقه ضمیر، پروازهای پهپاد نشان داد که خاک اطراف خندق‌های دفن‌شده تیره‌تر و مایل به قرمز است — تغییری که به گفته دو زمین‌شناس مشاور رویترز، «لارنا داوسون» و «بنجامین راک»، دقیقاً همان چیزی است که انتظار می‌رفت اگر خاک زیرسطحی قطیفه به خاک ضمیر افزوده شده باشد.
مقایسه محل‌های گور جمعی
در منطقه‌ی قطیفه (Qutayfah)، رویترز ۱۶ خندق تدفینی پیدا کرد که طول آنها از حدود ۱۵ متر تا ۱۶۰ متر متغیر بود.
در منطقه‌ی ضمیر (Dhumair)، دست‌کم ۳۴ خندق تدفینی وجود دارد که طول هر یک از حدود ۲۰ تا ۱۲۵ متر است.
پس از انتشار گزارش اولیه‌ی رویترز، «کمیسیون ملی افراد مفقودالاثر» جدید دولت سوریه اعلام کرد از وزارت کشور خواسته است تا محل ضمیر را مهر و موم و محافظت کند. این کمیسیون به رویترز گفت که انتقال شتاب‌زده و بی‌نظم اجساد به ضمیر، روند شناسایی قربانیان را دشوارتر خواهد کرد.
کمیسیون گفت: «هر خانواده‌ی فرد مفقود، رنج خاصی را متحمل می‌شود که با پیچیدگی‌های علمی در هم آمیخته است و می‌تواند روند شناسایی را به پروژه‌ای طولانی، پرهزینه و فنی تبدیل کند.»
بر اساس گفته‌ی شاهدان حاضر در عملیات، در طول تقریباً هر هفته، چهار شب، شش تا هشت کامیون پر از خاک، بقایای انسانی و کرم به محل بیابانی ضمیر منتقل می‌شدند. بوی تعفن به لباس و موی تمام افراد درگیر می‌چسبید.
شرح این ماجرا از زبان دو راننده، سه مکانیک، یک راننده بولدوزر و یک افسر پیشین از گارد جمهوری نخبگان اسد روایت شده است که از نخستین روزهای انتقال در این عملیات مشارکت داشتند.
به گفته‌ی افسر پیشین گارد جمهوری، ایده‌ی انتقال هزاران جسد در اواخر سال ۲۰۱۸ شکل گرفت، زمانی که اسد در آستانه‌ی پیروزی در جنگ داخلی سوریه بود. این دیکتاتور امیدوار بود پس از سال‌ها تحریم و اتهامات بی‌رحمی، دوباره به رسمیت بین‌المللی دست یابد.
در آن زمان، اسد پیش‌تر به بازداشت هزاران سوری متهم شده بود، اما هیچ گروه مستقل سوری یا سازمان بین‌المللی به زندان‌ها یا گورهای جمعی دسترسی نداشت.
به گفته‌ی همان افسر، در دیداری در سال ۲۰۱۸ با مأموران اطلاعاتی روسیه، به اسد اطمینان داده شد که متحدانش در تلاش‌اند تا انزوای او را پایان دهند. روس‌ها به او توصیه کردند شواهد نقض گسترده‌ی حقوق بشر را پنهان کند — «به‌ویژه بازداشت‌ها، گورهای جمعی و حملات شیمیایی.»
دو راننده و همان افسر به رویترز گفتند که به آنها گفته شده بود هدف از انتقال اجساد، پاکسازی گور جمعی قطیفه و پنهان کردن شواهد کشتار جمعی است.
اولین خندق قطیفه در تصاویر ماهواره‌ای سال ۲۰۱۲ دیده شد. یک فعال حقوق بشری سوری در سال ۲۰۱۴ با انتشار عکس‌هایی برای رسانه‌های محلی، وجود گور و موقعیت تقریبی آن در حومه دمشق را فاش کرد و اسد را متهم نمود که از این محل برای پنهان کردن شمار عظیمی از قربانیان دوران حکومتش استفاده می‌کند.
مکان دقیق آن چند سال بعد در شهادت‌های دادگاهی و گزارش‌های رسانه‌ای دیگر آشکار شد. با سقوط اسد، تمام ۱۶ خندقی که رویترز مستند کرده بود، تخلیه شده بودند. سرویس اطلاعات خارجی روسیه از اظهارنظر خودداری کرد و مشاور حقوقی اسد نیز به درخواست رویترز برای پاسخگویی واکنشی نشان نداد. بر اساس گزارش گروه‌های حقوق بشری سوری، بیش از ۱۶۰ هزار نفر در شبکه‌ی امنیتی عظیم دیکتاتور برکنارشده ناپدید شده‌اند و تصور می‌شود در دهها گور جمعی که او ایجاد کرده، دفن شده باشند.
دولت جدید تخمین می‌زند که از زمان آغاز حکومت خاندان اسد در سال ۱۹۷۰، شمار مفقودان تا ۳۰۰ هزار نفر برسد. حفاری سازمان‌یافته و آزمایش DNA می‌تواند سرنوشت آنان را روشن کند و یکی از دردناک‌ترین زخم‌های سوریه را التیام بخشد.
اما با منابع اندک در سوریه، حتی گورهای جمعی شناخته‌شده نیز عمدتاً بدون حفاظت و بدون کاوش مانده‌اند. رهبران جدید کشور که در دسامبر (۲۰۲۴) اسد را سرنگون کردند، هنوز هیچ سندی درباره‌ی هیچ‌یک از این گورها منتشر نکرده‌اند، با وجود درخواست‌های مکرر خانواده‌های مفقودان. کمیسیون ملی افراد مفقودالاثر اعلام کرد دلیل این امر آن است که بسیاری از سوابق از بین رفته یا نابود شده‌اند و حتی در مورد مکان‌های شناخته‌شده‌ای مانند قطیفه نیز شکاف‌های اطلاعاتی عظیمی وجود دارد.
به گفته‌ی این کمیسیون، طرح‌هایی برای ایجاد یک بانک DNA و پلتفرم دیجیتال مرکزی برای خانواده‌های مفقودان وجود دارد، اما متخصصان کافی در پزشکی قانونی و آزمایش DNA در دسترس نیست. رویترز شهادت‌های دادگاهی و دهها سند امضاشده را بررسی کرده است که زنجیره‌ی فرماندهی از تخت‌های مرگ در زندان‌ها تا سردخانه‌ها را نشان می‌دهند. بسیاری از این اسناد دارای مهر رسمی همان سرهنگی بودند که بر دو محل تدفین گسترده نظارت داشت: سرهنگ مازن اسمندر (Col. Mazen Ismandar).
تمام افرادی که با رویترز مصاحبه کردند و در انتقال اجساد نقش داشتند، شب‌هایی را به خاطر می‌آورند که برای اسمندر کار می‌کردند.
احمد غزال، مکانیک، شرح داد که در طول آن دوره، شب‌ها سربازان از او می‌خواستند گاراژ خود را خالی کند تا کامیون‌ها را سریع و دور از چشم تعمیر کنند. غزال به رویترز گفت که در ابتدا حرف آنها را باور نکرد — که بوی تعفن ناشی از مواد شیمیایی و داروهای تاریخ‌گذشته است. او برای نخستین بار زمانی اجساد را دید که هنگام تعمیر، به داخل کامیون پرید.
بعد از آنکه یک دست پوسیده بر روی یکی از شاگردانش افتاد، کنجکاوی بر او غلبه کرد و از یکی از رانندگان نظامی پرسید این اجساد از کجاست. راننده به او گفت از قطیفه آمده‌اند و دستور انتقال صادر شده تا پیش از باز شدن کشور به روی ناظران بین‌المللی، شواهد پنهان شود.
غزال که رویترز را به محل ضمیر برد، با صدایی آرام و دقیق آنچه را دیده بود توصیف کرد، اما گفت در آن زمان هرگز چیزی بر زبان نیاورد: «حرف زدن یعنی مرگ. فقط با حرف زدن، ممکن است همان اتفاقی که برای کسانی که اینجا دفن شده‌اند افتاده، برای تو هم بیفتد.»
رویترز با همان راننده نیز صحبت کرد؛ او گفت اسمندر هشدار داده بود که اگر کسی درباره‌ی آنچه دیده‌اند حرفی بزند، بهایش را خواهد پرداخت.
اسمندر که از طریق واسطه‌ها برای نظرخواهی تماس گرفته شد، از اظهارنظر درباره‌ی یافته‌های رویترز خودداری کرد.
راننده گفت: «اگر می‌توانستم آزادانه عمل کنم، هرگز این کار را نمی‌پذیرفتم. من بنده‌ی دستورها هستم، برده‌ی فرمان‌ها. احساس ترس، بوی هولناک و حس گناه تمام وجودم را فرا گرفته بود.»
او افزود که وقتی صبح به خانه برمی‌گشت، خودش را با عطر می‌پاشید تا بوی مرگ را از تنش دور کند.
زمانی که جنبش مخالفان علیه حکومت بشار اسد در سال ۲۰۱۲ به جنگ داخلی تبدیل شد، شهر قطیفه (Qutayfah) در حومه دمشق یکی از معدود مناطقی بود که کاملاً تحت کنترل دولت باقی مانده بود.
به گفته‌ی انور حاج خلیل، رئیس سابق شورای شهر، در آن زمان، مردم اجسادی را که در روزهای نخست نبرد و در جریان تلاش‌های خشمگینانه‌ی اسد برای مهار قیام پیدا می‌کردند، به یک مرکز نظامی در همان منطقه می‌آوردند.
تا سال ۲۰۱۳، کامیون‌های پر از اجساد از بیمارستان‌ها، مراکز بازداشت و میدان‌های نبرد به آنجا می‌رسیدند.
به گفته‌ی حاج خلیل و یک سرتیپ بازنشسته از لشکر سوم ارتش سوریه (که هماهنگی دفن‌ها را بر عهده داشت)، شمار اجساد آن‌قدر زیاد بود که دو شرکت دولتی پخش مواد غذایی — یکی شرکت بسته‌بندی گوشت و دیگری شرکت توزیع میوه و سبزیجات — کامیون‌های یخچال‌دار خود را از حمل مواد غذایی منحرف کردند تا اجساد را به قطیفه منتقل کنند.
سرتیپ پیشین، همانند بسیاری از افرادی که در این توطئه نقش داشتند، خواست نامش فاش نشود تا بتواند نحوه‌ی اجرای عملیات را توضیح دهد. به گفته‌ی حاج خلیل، هیچ‌کس حاضر نبود مسئولیت دفن اجساد را بر عهده بگیرد.
آنها به فردی نیاز داشتند تا بر عملیات و محل دفن نظارت کند. بنا بر شهادت‌های متعدد و اسناد دادگاهی، مازن اسمندر (Mazen Ismandar) از همان سال ۲۰۱۲ این نقش را بر عهده گرفت. به گفته‌ی افسر لشکر سوم، او را به نیروهای این لشکر به عنوان «استاد عملیات پاکسازی» معرفی کردند.
بر اساس اسنادی از سال ۲۰۱۸ که مهر رسمی او را داشت و توسط رویترز بررسی شد، عنوان رسمی اسمندر «مدیر بودجه خدمات پزشکی ارتش سوریه» بوده است. این واحد یکی از قدرتمندترین نهادهای دولتی به شمار می‌رفت و کنترل درمان نظامیان و هر فردی را که به بیمارستان‌های نظامی منتقل می‌شد — از جمله هزاران زندانی که مرگشان در آنجا ثبت می‌شد — در اختیار داشت.
به گفته‌ی حاج خلیل و سرتیپ یادشده، اسمندر و فرمانده لشکر سوم بر سر انتخاب یک قطعه زمین مشترک تحت کنترل ارتش در قطیفه توافق کردند. در آغاز، اجساد در گروه‌های چند ده‌تایی از دو بیمارستان نزدیک آورده می‌شدند. به گفته‌ی حاج خلیل، آنها کفن‌هایی داشتند که نام‌ها بر رویشان با جوهر نوشته شده بود. اما تنها پس از چند ماه، تماس‌های نیمه‌شب از سوی اسمندر برای انتقال اجساد از بیمارستان نظامی تشـرین (Tishreen) در حومه دمشق، برایش به امری عادی تبدیل شد.
افسر دیگری نیز به او زنگ می‌زد تا اجساد قربانیان از زندان صیدنایا (Sednaya) را دفن کند. حاج خلیل گفت: «اسمندر به من می‌گفت: کامیون‌های یخچال‌دار در راهند. به بولدوزر بگو نیم ساعت دیگر سر محل حاضر شود.» به گفته‌ی یک بولدوزر‌ران که از سال ۲۰۱۴ در قطیفه کار می‌کرد، در ابتدا تمام اجساد از تشـرین و صیدنایا، چشم‌بند داشتند و دست‌هایشان با بست‌های پلاستیکی بسته شده بود.
او گفت که در ابتدا اجساد از تشـرین در کیسه‌های مخصوص حمل جسد می‌آمدند، سپس در کیسه‌های نایلونی، و بعدتر دیگر حتی در کیسه هم نبودند. تقریباً همه برهنه بودند. او یادآور شد که تلفنش ساعت ۲ بامداد زنگ می‌خورد و به او دستور داده می‌شد شروع به کندن خندق کند.
به گفته‌ی او، خندق‌های اولیه‌ای که ارتش کنده بود بسیار کم‌عمق بودند، و «همین یکی از دلایل احضار من بود. چون نوع خاک که ترکیبی از شن و سنگ‌ریزه است باعث می‌شد بوی تعفن به‌سرعت پخش شود.»
او گفت مردم محلی از بوی شدید شکایت داشتند و سگ‌ها به محل کشیده می‌شدند. او گفت هر خندق را حدود ۴ متر عمق و عرض و میانگین ۷۵ تا ۹۰ متر طول حفر می‌کرد.
این روایت با تصاویر ماهواره‌ای بررسی‌شده توسط رویترز مطابقت دارد: تصاویر سال ۲۰۱۳ که شروع دفن گسترده را نشان می‌دهند، خندق‌های کم‌عمق را آشکار می‌کنند، در حالی‌که در سال ۲۰۱۴ شیارهای عمیق‌تر و بلندتری در زمین پدیدار شده‌اند.
او به رویترز گفت: «در دو هفته اول نمی‌توانستم بخوابم یا چیزی بخورم، از شدت وحشتی که دیده بودم. اما بعد از آن، چیزی در درونم شکست و دیگر برایم عادی شد.» در تمام این مدت، اسمندر دفترهای ثبت دقیقی از تعداد اجساد رسیده و شاخه امنیتی فرستنده‌ی آنها نگهداری می‌کرد — بر اساس شهادت سوگندخورده‌ی محمد عفیف نیفه (Mohammed Afif Naifa)، گورکن سوری که در پرونده‌های قضایی آلمان و ایالات متحده درباره شکنجه‌ی حکومت اسد شهادت داده بود.
نیفه به دادگاهی در آلمان گفته بود که بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۷ با اسمندر همکاری داشته و دفن زندانیان سیاسی را هماهنگ می‌کرده است. او در شهادتش از قطیفه نام برده بود اما درباره‌ی ضمیر صحبتی نکرد و از گفت‌وگو با رویترز خودداری کرد. او در دادگاه شهادت داد که آمار موجود در دفترهای ثبت، کمتر از تعداد واقعی اجساد دفن‌شده بود. او گفت در میان قربانیان، نوزادان و کودکان خردسال نیز وجود داشتند. «این روش شمارش کمتر از واقع، همان شیوه‌ای بود که رژیم با آن توانست تعداد بسیار بیشتری از مردم را ناپدید و دفن کند بدون اینکه در اسناد رسمی ثبت شود.»
نیفه در سال ۲۰۲۴ در یک پرونده‌ی مدنی در ایالات متحده که از سوی یکی از قربانیان شکنجه علیه دولت اسد اقامه شده بود، این شهادت را ارائه داد. نام اسمندر ۷۳ بار در میان هزاران سند از سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ ظاهر می‌شود — اسنادی که رویترز در جریان بازدید از یک دفتر پزشکی قانونی پلیس نظامی، که در دسامبر (با سقوط دمشق و قدرت‌گیری احمد الشرع، رئیس‌جمهور کنونی سوریه) رها شده بود، یافته و عکاسی کرده است. مهر جوهری اسمندر بر اسناد سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ دیده می‌شود که روند انتقال زندانیان از بیمارستان نظامی تشـرین تا بیمارستان نظامی حرستا (Harasta) را ثبت کرده‌اند — جایی که پس از مرگ، اجساد برای نگهداری منتقل می‌شدند. این اسناد اشاره‌ای به گورهای جمعی ندارند.
گزارش نهایی: عملیات پنهان و گور دسته‌جمعی بیابانی در سوریه
در تحقیق رویترز با عنوان «توطئه دوران اسد برای پنهان کردن هزاران جسد»، مشخص شد که بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱، رژیم بشار اسد اجساد هزاران نفر را از یک گور جمعی شناخته‌شده در قطیفه انتقال داده و در یک محل مخفی در بیابان ضمیر دفن کرده است — عملیاتی که «Operation Move Earth» نام داشت. در این تحقیق، رویترز با ۱۳ نفر از افراد مطلع از روند انتقال گفتگو کرده، بیش از ۵۰۰ تصویر ماهواره‌ای از محل‌های گور (قطیفه و ضمیر) را تحلیل کرده و از پهپادها و عکس‌برداری زمینی برای یافتن نشانه‌های خاکی و ردپای انتقال خاک استفاده کرده است.
ابعاد گورها و مقایسه
• در گور قطیفه، ۱۶ خندق دفن شناسایی شدند، با طولی بین تقریباً ۱۵ تا ۱۶۰ متر.
• در محل جدید ضمیر، دست‌کم ۳۴ خندق با طولی بین ۲۰ تا ۱۲۵ متر وجود دارد.
• گور ضمیر یکی از گسترده‌ترین گورهای دسته‌جمعی کشف‌شده در دوره جنگ داخلی سوریه است، و ابعاد و گزارش شاهدان حاکی از آن است که ممکن است دهها هزار نفر در آنجا دفن شده باشند.
انگیزه‌ها و دستور اجرایی
• دستور انتقال اجساد از کاخ ریاست‌جمهوری صادر شد و این عملیات توسط سرهنگ مازن اسمندر، معروف به “استاد پاکسازی”، رهبری شد.
• هدف از این انتقال، پاکسازی شواهد گور قطیفه و مخفی کردن شواهد کشتار جمعی عنوان شده است.
• در اسناد بازمانده، اسمندر چندین بار مهر و امضا شده است در اسنادی که ترتیب انتقال اجساد از بیمارستان نظامی «تشرین» و سپس نگهداری در بیمارستان «حرستا» را ثبت کرده‌اند.
• اما در این اسناد اشاره مستقیمی به گورهای جمعی یا عملیات «Move Earth» نشده است — برخی از افسران سابق گفته‌اند که تصور نمی‌کنند بدون دستور اسد چنین عملیاتی انجام شده باشد.
پیامدها، چالش‌ها و وضعیت آینده
• دولت جدید سوریه پس از سقوط اسد، هنوز مستندات جامعی در مورد این گورها منتشر نکرده است.
• کمیسیون ملی افراد مفقود گفته است که انتقال بی‌نظم اجساد به ضمیر روند شناسایی قربانیان را پیچیده‌تر کرده است.
• اقدامات مقدماتی شامل برنامه‌ریزی برای بانک DNA و پلتفرم دیجیتال متمرکز برای خانواده‌های مفقودان در نظر گرفته شده است، اما کمبود متخصصان در زمینه پزشکی قانونی و آزمون DNA مانع پیشرفت سریع است.
• منتقدان گفته‌اند که چنین انتقالی که بدون ثبت مستقل و سازمان‌یافته انجام شده، خانواده‌ها را با چالشی عظیم روبه‌رو می‌کند در تلاش برای پیدا کردن بستگانشان و بازگرداندن بقایای کامل به آنها.
• یکی از مقامات جدید سوری گفته است که حجم قربانیان و نیاز به بازسازی دستگاه عدلیه کار را دشوار می‌کند.
• بنابر تخمین گروه‌های حقوق بشری، بیش از ۱۶۰ هزار نفر در سیستم امنیتی گسترده اسد ناپدید شده‌اند و احتمالاً در گورهای دسته‌جمعی متعددی دفن شده‌اند.
∎
رانندگان کامیون اجازه نداشتند از کابین خود خارج شوند. مکانیک‌ها و رانندگان بولدوزر سوگند خورده بودند که سکوت کنند و می‌دانستند اگر سخنی بگویند، جان خود را از دست خواهند داد. دستورهای «عملیات جابجایی زمین» فقط به‌صورت شفاهی داده می‌شد. کل این عملیات توسط یک سرهنگ سوری هماهنگ شد؛ مردی که نزدیک به یک دهه مسئول دفن اجساد قربانیان بشار اسد بود.
دستور انتقال اجساد از کاخ ریاست‌جمهوری صادر شده بود. این سرهنگ، که به‌عنوان «استاد پاکسازی» اسد شناخته می‌شد، عملیات را از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ هدایت کرد.
اولین گور، در شهر «قطیفه» واقع در اطراف دمشق، شامل خندق‌هایی پر از اجساد افرادی بود که در زندان، زیر بازجویی، یا در جریان نبرد جان باخته بودند. وجود این گور جمعی در جریان جنگ داخلی سوریه توسط فعالان حقوق بشر افشا شده بود و مدت‌ها یکی از بزرگ‌ترین گورهای کشور به‌شمار می‌رفت.
اما تحقیقات رویترز نشان می‌دهد که دولت اسد به‌طور مخفیانه محل قطیفه را حفاری کرده و هزاران جسد را به مکان جدیدی در یک پایگاه نظامی در بیابان «ضمیر»، بیش از یک ساعت دورتر، منتقل کرده است.
در گزارشی اختصاصی که روز سه‌شنبه منتشر شد، رویترز طرح محرمانهٔ دفن مجدد اجساد و وجود دومین گور جمعی را فاش کرد. اکنون این خبرگزاری می‌تواند با جزئیات فنی نشان دهد که چگونه عاملان این توطئه آن را اجرا کردند و به‌مدت شش سال پنهان نگه داشتند.
رویترز با ۱۳ نفر که به‌طور مستقیم از روند دو ساله انتقال اجساد آگاه بودند گفت‌وگو کرده و بیش از ۵۰۰ تصویر ماهواره‌ای از دو محل دفن را که در بیش از یک دهه ثبت شده بودند، تحلیل کرده است — تصاویری که نه‌تنها ایجاد گور قطیفه، بلکه بازگشایی و حفاری مجدد آن و در عین حال گسترش تدریجی محل جدید را نشان می‌دهند تا آنکه منطقه‌ای وسیع از بیابان را پوشش داد.
رویترز برای تأیید بیشتر، از تصاویر هوایی پهپادی نیز استفاده کرد. با هدایت زمین‌شناسان قضایی، این خبرگزاری هزاران عکس هوایی و زمینی از هر دو محل گرفت تا تصاویر ترکیبی با وضوح بالا ایجاد کند. در منطقه ضمیر، پروازهای پهپاد نشان داد که خاک اطراف خندق‌های دفن‌شده تیره‌تر و مایل به قرمز است — تغییری که به گفته دو زمین‌شناس مشاور رویترز، «لارنا داوسون» و «بنجامین راک»، دقیقاً همان چیزی است که انتظار می‌رفت اگر خاک زیرسطحی قطیفه به خاک ضمیر افزوده شده باشد.
خاندان اسد
سوریه با گورهای دسته‌جمعی بسیاری پوشیده شده است، اما مکان مخفی که رویترز کشف کرده، از بزرگ‌ترین آن‌هاست. با دست‌کم ۳۴ خندق به طول مجموعاً دو کیلومتر، این گور در نزدیکی شهر بیابانی ضمیر از گسترده‌ترین گورهای دسته‌جمعی دوران جنگ داخلی سوریه به‌شمار می‌رود. گزارش‌های شاهدان و ابعاد محل جدید نشان می‌دهد که دهها هزار نفر ممکن است در آنجا دفن شده باشند. برای جلوگیری از اینکه افراد متفرقه پیش از محافظت رسمی از محل به آن دسترسی پیدا کنند یا آن را تخریب کنند، رویترز مکان دقیق گور را فاش نکرده است.
مقایسه محل‌های گور جمعی
در منطقه‌ی قطیفه (Qutayfah)، رویترز ۱۶ خندق تدفینی پیدا کرد که طول آنها از حدود ۱۵ متر تا ۱۶۰ متر متغیر بود.
در منطقه‌ی ضمیر (Dhumair)، دست‌کم ۳۴ خندق تدفینی وجود دارد که طول هر یک از حدود ۲۰ تا ۱۲۵ متر است.
پس از انتشار گزارش اولیه‌ی رویترز، «کمیسیون ملی افراد مفقودالاثر» جدید دولت سوریه اعلام کرد از وزارت کشور خواسته است تا محل ضمیر را مهر و موم و محافظت کند. این کمیسیون به رویترز گفت که انتقال شتاب‌زده و بی‌نظم اجساد به ضمیر، روند شناسایی قربانیان را دشوارتر خواهد کرد.
کمیسیون گفت: «هر خانواده‌ی فرد مفقود، رنج خاصی را متحمل می‌شود که با پیچیدگی‌های علمی در هم آمیخته است و می‌تواند روند شناسایی را به پروژه‌ای طولانی، پرهزینه و فنی تبدیل کند.»
بر اساس گفته‌ی شاهدان حاضر در عملیات، در طول تقریباً هر هفته، چهار شب، شش تا هشت کامیون پر از خاک، بقایای انسانی و کرم به محل بیابانی ضمیر منتقل می‌شدند. بوی تعفن به لباس و موی تمام افراد درگیر می‌چسبید.
شرح این ماجرا از زبان دو راننده، سه مکانیک، یک راننده بولدوزر و یک افسر پیشین از گارد جمهوری نخبگان اسد روایت شده است که از نخستین روزهای انتقال در این عملیات مشارکت داشتند.
به گفته‌ی افسر پیشین گارد جمهوری، ایده‌ی انتقال هزاران جسد در اواخر سال ۲۰۱۸ شکل گرفت، زمانی که اسد در آستانه‌ی پیروزی در جنگ داخلی سوریه بود. این دیکتاتور امیدوار بود پس از سال‌ها تحریم و اتهامات بی‌رحمی، دوباره به رسمیت بین‌المللی دست یابد.
در آن زمان، اسد پیش‌تر به بازداشت هزاران سوری متهم شده بود، اما هیچ گروه مستقل سوری یا سازمان بین‌المللی به زندان‌ها یا گورهای جمعی دسترسی نداشت.
به گفته‌ی همان افسر، در دیداری در سال ۲۰۱۸ با مأموران اطلاعاتی روسیه، به اسد اطمینان داده شد که متحدانش در تلاش‌اند تا انزوای او را پایان دهند. روس‌ها به او توصیه کردند شواهد نقض گسترده‌ی حقوق بشر را پنهان کند — «به‌ویژه بازداشت‌ها، گورهای جمعی و حملات شیمیایی.»
دو راننده و همان افسر به رویترز گفتند که به آنها گفته شده بود هدف از انتقال اجساد، پاکسازی گور جمعی قطیفه و پنهان کردن شواهد کشتار جمعی است.
اولین خندق قطیفه در تصاویر ماهواره‌ای سال ۲۰۱۲ دیده شد. یک فعال حقوق بشری سوری در سال ۲۰۱۴ با انتشار عکس‌هایی برای رسانه‌های محلی، وجود گور و موقعیت تقریبی آن در حومه دمشق را فاش کرد و اسد را متهم نمود که از این محل برای پنهان کردن شمار عظیمی از قربانیان دوران حکومتش استفاده می‌کند.
مکان دقیق آن چند سال بعد در شهادت‌های دادگاهی و گزارش‌های رسانه‌ای دیگر آشکار شد. با سقوط اسد، تمام ۱۶ خندقی که رویترز مستند کرده بود، تخلیه شده بودند. سرویس اطلاعات خارجی روسیه از اظهارنظر خودداری کرد و مشاور حقوقی اسد نیز به درخواست رویترز برای پاسخگویی واکنشی نشان نداد. بر اساس گزارش گروه‌های حقوق بشری سوری، بیش از ۱۶۰ هزار نفر در شبکه‌ی امنیتی عظیم دیکتاتور برکنارشده ناپدید شده‌اند و تصور می‌شود در دهها گور جمعی که او ایجاد کرده، دفن شده باشند.
دولت جدید تخمین می‌زند که از زمان آغاز حکومت خاندان اسد در سال ۱۹۷۰، شمار مفقودان تا ۳۰۰ هزار نفر برسد. حفاری سازمان‌یافته و آزمایش DNA می‌تواند سرنوشت آنان را روشن کند و یکی از دردناک‌ترین زخم‌های سوریه را التیام بخشد.
اما با منابع اندک در سوریه، حتی گورهای جمعی شناخته‌شده نیز عمدتاً بدون حفاظت و بدون کاوش مانده‌اند. رهبران جدید کشور که در دسامبر (۲۰۲۴) اسد را سرنگون کردند، هنوز هیچ سندی درباره‌ی هیچ‌یک از این گورها منتشر نکرده‌اند، با وجود درخواست‌های مکرر خانواده‌های مفقودان. کمیسیون ملی افراد مفقودالاثر اعلام کرد دلیل این امر آن است که بسیاری از سوابق از بین رفته یا نابود شده‌اند و حتی در مورد مکان‌های شناخته‌شده‌ای مانند قطیفه نیز شکاف‌های اطلاعاتی عظیمی وجود دارد.
به گفته‌ی این کمیسیون، طرح‌هایی برای ایجاد یک بانک DNA و پلتفرم دیجیتال مرکزی برای خانواده‌های مفقودان وجود دارد، اما متخصصان کافی در پزشکی قانونی و آزمایش DNA در دسترس نیست. رویترز شهادت‌های دادگاهی و دهها سند امضاشده را بررسی کرده است که زنجیره‌ی فرماندهی از تخت‌های مرگ در زندان‌ها تا سردخانه‌ها را نشان می‌دهند. بسیاری از این اسناد دارای مهر رسمی همان سرهنگی بودند که بر دو محل تدفین گسترده نظارت داشت: سرهنگ مازن اسمندر (Col. Mazen Ismandar).
تمام افرادی که با رویترز مصاحبه کردند و در انتقال اجساد نقش داشتند، شب‌هایی را به خاطر می‌آورند که برای اسمندر کار می‌کردند.
احمد غزال، مکانیک، شرح داد که در طول آن دوره، شب‌ها سربازان از او می‌خواستند گاراژ خود را خالی کند تا کامیون‌ها را سریع و دور از چشم تعمیر کنند. غزال به رویترز گفت که در ابتدا حرف آنها را باور نکرد — که بوی تعفن ناشی از مواد شیمیایی و داروهای تاریخ‌گذشته است. او برای نخستین بار زمانی اجساد را دید که هنگام تعمیر، به داخل کامیون پرید.
بعد از آنکه یک دست پوسیده بر روی یکی از شاگردانش افتاد، کنجکاوی بر او غلبه کرد و از یکی از رانندگان نظامی پرسید این اجساد از کجاست. راننده به او گفت از قطیفه آمده‌اند و دستور انتقال صادر شده تا پیش از باز شدن کشور به روی ناظران بین‌المللی، شواهد پنهان شود.
غزال که رویترز را به محل ضمیر برد، با صدایی آرام و دقیق آنچه را دیده بود توصیف کرد، اما گفت در آن زمان هرگز چیزی بر زبان نیاورد: «حرف زدن یعنی مرگ. فقط با حرف زدن، ممکن است همان اتفاقی که برای کسانی که اینجا دفن شده‌اند افتاده، برای تو هم بیفتد.»
رویترز با همان راننده نیز صحبت کرد؛ او گفت اسمندر هشدار داده بود که اگر کسی درباره‌ی آنچه دیده‌اند حرفی بزند، بهایش را خواهد پرداخت.
اسمندر که از طریق واسطه‌ها برای نظرخواهی تماس گرفته شد، از اظهارنظر درباره‌ی یافته‌های رویترز خودداری کرد.
راننده گفت: «اگر می‌توانستم آزادانه عمل کنم، هرگز این کار را نمی‌پذیرفتم. من بنده‌ی دستورها هستم، برده‌ی فرمان‌ها. احساس ترس، بوی هولناک و حس گناه تمام وجودم را فرا گرفته بود.»
او افزود که وقتی صبح به خانه برمی‌گشت، خودش را با عطر می‌پاشید تا بوی مرگ را از تنش دور کند.
زمانی که جنبش مخالفان علیه حکومت بشار اسد در سال ۲۰۱۲ به جنگ داخلی تبدیل شد، شهر قطیفه (Qutayfah) در حومه دمشق یکی از معدود مناطقی بود که کاملاً تحت کنترل دولت باقی مانده بود.
به گفته‌ی انور حاج خلیل، رئیس سابق شورای شهر، در آن زمان، مردم اجسادی را که در روزهای نخست نبرد و در جریان تلاش‌های خشمگینانه‌ی اسد برای مهار قیام پیدا می‌کردند، به یک مرکز نظامی در همان منطقه می‌آوردند.
تا سال ۲۰۱۳، کامیون‌های پر از اجساد از بیمارستان‌ها، مراکز بازداشت و میدان‌های نبرد به آنجا می‌رسیدند.
به گفته‌ی حاج خلیل و یک سرتیپ بازنشسته از لشکر سوم ارتش سوریه (که هماهنگی دفن‌ها را بر عهده داشت)، شمار اجساد آن‌قدر زیاد بود که دو شرکت دولتی پخش مواد غذایی — یکی شرکت بسته‌بندی گوشت و دیگری شرکت توزیع میوه و سبزیجات — کامیون‌های یخچال‌دار خود را از حمل مواد غذایی منحرف کردند تا اجساد را به قطیفه منتقل کنند.
سرتیپ پیشین، همانند بسیاری از افرادی که در این توطئه نقش داشتند، خواست نامش فاش نشود تا بتواند نحوه‌ی اجرای عملیات را توضیح دهد. به گفته‌ی حاج خلیل، هیچ‌کس حاضر نبود مسئولیت دفن اجساد را بر عهده بگیرد.
آنها به فردی نیاز داشتند تا بر عملیات و محل دفن نظارت کند. بنا بر شهادت‌های متعدد و اسناد دادگاهی، مازن اسمندر (Mazen Ismandar) از همان سال ۲۰۱۲ این نقش را بر عهده گرفت. به گفته‌ی افسر لشکر سوم، او را به نیروهای این لشکر به عنوان «استاد عملیات پاکسازی» معرفی کردند.
بر اساس اسنادی از سال ۲۰۱۸ که مهر رسمی او را داشت و توسط رویترز بررسی شد، عنوان رسمی اسمندر «مدیر بودجه خدمات پزشکی ارتش سوریه» بوده است. این واحد یکی از قدرتمندترین نهادهای دولتی به شمار می‌رفت و کنترل درمان نظامیان و هر فردی را که به بیمارستان‌های نظامی منتقل می‌شد — از جمله هزاران زندانی که مرگشان در آنجا ثبت می‌شد — در اختیار داشت.
به گفته‌ی حاج خلیل و سرتیپ یادشده، اسمندر و فرمانده لشکر سوم بر سر انتخاب یک قطعه زمین مشترک تحت کنترل ارتش در قطیفه توافق کردند. در آغاز، اجساد در گروه‌های چند ده‌تایی از دو بیمارستان نزدیک آورده می‌شدند. به گفته‌ی حاج خلیل، آنها کفن‌هایی داشتند که نام‌ها بر رویشان با جوهر نوشته شده بود. اما تنها پس از چند ماه، تماس‌های نیمه‌شب از سوی اسمندر برای انتقال اجساد از بیمارستان نظامی تشـرین (Tishreen) در حومه دمشق، برایش به امری عادی تبدیل شد.
افسر دیگری نیز به او زنگ می‌زد تا اجساد قربانیان از زندان صیدنایا (Sednaya) را دفن کند. حاج خلیل گفت: «اسمندر به من می‌گفت: کامیون‌های یخچال‌دار در راهند. به بولدوزر بگو نیم ساعت دیگر سر محل حاضر شود.» به گفته‌ی یک بولدوزر‌ران که از سال ۲۰۱۴ در قطیفه کار می‌کرد، در ابتدا تمام اجساد از تشـرین و صیدنایا، چشم‌بند داشتند و دست‌هایشان با بست‌های پلاستیکی بسته شده بود.
او گفت که در ابتدا اجساد از تشـرین در کیسه‌های مخصوص حمل جسد می‌آمدند، سپس در کیسه‌های نایلونی، و بعدتر دیگر حتی در کیسه هم نبودند. تقریباً همه برهنه بودند. او یادآور شد که تلفنش ساعت ۲ بامداد زنگ می‌خورد و به او دستور داده می‌شد شروع به کندن خندق کند.
به گفته‌ی او، خندق‌های اولیه‌ای که ارتش کنده بود بسیار کم‌عمق بودند، و «همین یکی از دلایل احضار من بود. چون نوع خاک که ترکیبی از شن و سنگ‌ریزه است باعث می‌شد بوی تعفن به‌سرعت پخش شود.»
او گفت مردم محلی از بوی شدید شکایت داشتند و سگ‌ها به محل کشیده می‌شدند. او گفت هر خندق را حدود ۴ متر عمق و عرض و میانگین ۷۵ تا ۹۰ متر طول حفر می‌کرد.
این روایت با تصاویر ماهواره‌ای بررسی‌شده توسط رویترز مطابقت دارد: تصاویر سال ۲۰۱۳ که شروع دفن گسترده را نشان می‌دهند، خندق‌های کم‌عمق را آشکار می‌کنند، در حالی‌که در سال ۲۰۱۴ شیارهای عمیق‌تر و بلندتری در زمین پدیدار شده‌اند.
او به رویترز گفت: «در دو هفته اول نمی‌توانستم بخوابم یا چیزی بخورم، از شدت وحشتی که دیده بودم. اما بعد از آن، چیزی در درونم شکست و دیگر برایم عادی شد.» در تمام این مدت، اسمندر دفترهای ثبت دقیقی از تعداد اجساد رسیده و شاخه امنیتی فرستنده‌ی آنها نگهداری می‌کرد — بر اساس شهادت سوگندخورده‌ی محمد عفیف نیفه (Mohammed Afif Naifa)، گورکن سوری که در پرونده‌های قضایی آلمان و ایالات متحده درباره شکنجه‌ی حکومت اسد شهادت داده بود.
نیفه به دادگاهی در آلمان گفته بود که بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۷ با اسمندر همکاری داشته و دفن زندانیان سیاسی را هماهنگ می‌کرده است. او در شهادتش از قطیفه نام برده بود اما درباره‌ی ضمیر صحبتی نکرد و از گفت‌وگو با رویترز خودداری کرد. او در دادگاه شهادت داد که آمار موجود در دفترهای ثبت، کمتر از تعداد واقعی اجساد دفن‌شده بود. او گفت در میان قربانیان، نوزادان و کودکان خردسال نیز وجود داشتند. «این روش شمارش کمتر از واقع، همان شیوه‌ای بود که رژیم با آن توانست تعداد بسیار بیشتری از مردم را ناپدید و دفن کند بدون اینکه در اسناد رسمی ثبت شود.»
نیفه در سال ۲۰۲۴ در یک پرونده‌ی مدنی در ایالات متحده که از سوی یکی از قربانیان شکنجه علیه دولت اسد اقامه شده بود، این شهادت را ارائه داد. نام اسمندر ۷۳ بار در میان هزاران سند از سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ ظاهر می‌شود — اسنادی که رویترز در جریان بازدید از یک دفتر پزشکی قانونی پلیس نظامی، که در دسامبر (با سقوط دمشق و قدرت‌گیری احمد الشرع، رئیس‌جمهور کنونی سوریه) رها شده بود، یافته و عکاسی کرده است. مهر جوهری اسمندر بر اسناد سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ دیده می‌شود که روند انتقال زندانیان از بیمارستان نظامی تشـرین تا بیمارستان نظامی حرستا (Harasta) را ثبت کرده‌اند — جایی که پس از مرگ، اجساد برای نگهداری منتقل می‌شدند. این اسناد اشاره‌ای به گورهای جمعی ندارند.
گزارش نهایی: عملیات پنهان و گور دسته‌جمعی بیابانی در سوریه
در تحقیق رویترز با عنوان «توطئه دوران اسد برای پنهان کردن هزاران جسد»، مشخص شد که بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱، رژیم بشار اسد اجساد هزاران نفر را از یک گور جمعی شناخته‌شده در قطیفه انتقال داده و در یک محل مخفی در بیابان ضمیر دفن کرده است — عملیاتی که «Operation Move Earth» نام داشت. در این تحقیق، رویترز با ۱۳ نفر از افراد مطلع از روند انتقال گفتگو کرده، بیش از ۵۰۰ تصویر ماهواره‌ای از محل‌های گور (قطیفه و ضمیر) را تحلیل کرده و از پهپادها و عکس‌برداری زمینی برای یافتن نشانه‌های خاکی و ردپای انتقال خاک استفاده کرده است.
ابعاد گورها و مقایسه
• در گور قطیفه، ۱۶ خندق دفن شناسایی شدند، با طولی بین تقریباً ۱۵ تا ۱۶۰ متر.
• در محل جدید ضمیر، دست‌کم ۳۴ خندق با طولی بین ۲۰ تا ۱۲۵ متر وجود دارد.
• گور ضمیر یکی از گسترده‌ترین گورهای دسته‌جمعی کشف‌شده در دوره جنگ داخلی سوریه است، و ابعاد و گزارش شاهدان حاکی از آن است که ممکن است دهها هزار نفر در آنجا دفن شده باشند.
انگیزه‌ها و دستور اجرایی
• دستور انتقال اجساد از کاخ ریاست‌جمهوری صادر شد و این عملیات توسط سرهنگ مازن اسمندر، معروف به “استاد پاکسازی”، رهبری شد.
• هدف از این انتقال، پاکسازی شواهد گور قطیفه و مخفی کردن شواهد کشتار جمعی عنوان شده است.
• در اسناد بازمانده، اسمندر چندین بار مهر و امضا شده است در اسنادی که ترتیب انتقال اجساد از بیمارستان نظامی «تشرین» و سپس نگهداری در بیمارستان «حرستا» را ثبت کرده‌اند.
• اما در این اسناد اشاره مستقیمی به گورهای جمعی یا عملیات «Move Earth» نشده است — برخی از افسران سابق گفته‌اند که تصور نمی‌کنند بدون دستور اسد چنین عملیاتی انجام شده باشد.
پیامدها، چالش‌ها و وضعیت آینده
• دولت جدید سوریه پس از سقوط اسد، هنوز مستندات جامعی در مورد این گورها منتشر نکرده است.
• کمیسیون ملی افراد مفقود گفته است که انتقال بی‌نظم اجساد به ضمیر روند شناسایی قربانیان را پیچیده‌تر کرده است.
• اقدامات مقدماتی شامل برنامه‌ریزی برای بانک DNA و پلتفرم دیجیتال متمرکز برای خانواده‌های مفقودان در نظر گرفته شده است، اما کمبود متخصصان در زمینه پزشکی قانونی و آزمون DNA مانع پیشرفت سریع است.
• منتقدان گفته‌اند که چنین انتقالی که بدون ثبت مستقل و سازمان‌یافته انجام شده، خانواده‌ها را با چالشی عظیم روبه‌رو می‌کند در تلاش برای پیدا کردن بستگانشان و بازگرداندن بقایای کامل به آنها.
• یکی از مقامات جدید سوری گفته است که حجم قربانیان و نیاز به بازسازی دستگاه عدلیه کار را دشوار می‌کند.
• بنابر تخمین گروه‌های حقوق بشری، بیش از ۱۶۰ هزار نفر در سیستم امنیتی گسترده اسد ناپدید شده‌اند و احتمالاً در گورهای دسته‌جمعی متعددی دفن شده‌اند.